Amaliy mashg‘ulot №2 Mavzu: Cho‘yan ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom-ashyolar. Ishdan maqsad

1-rasm. Domna pechining yordamchi qurilmalar bilan umumiy ko‘rinishi. 
1-koloshnik; 2-yuklovchi moslama; 3-gazni 
chiqaruvchi moslama; 4-shaxta; 5-raspar; 6- 
zaplechnik; 
7-gorn; 
8-aylanali 
havo 
moslamalari; 9-furma; 10-leshad; 11-asos; 
12-kran; 13- kran tayanchi; 14-shixta 
materiallari 
uchun 
bunker; 
15-skipli 
vagonetka; 16- vagonetkalarni kutaradigan 
lebyodka; 17-qiya kutaruvchi list; 18 
shixtani ushlab turuvchi ustunlar; 19-pechni 
ishchi maydoni; 20-ishchi maydonining 
ustki tomi; 21-koloshnik maydoni; 22-
yordamchi maydon; 23-yig‘ma gaz oluvchi 
truba; 
24-gaz 
t 
ozalagich; 
25-gazni 
chiqaruvchi 
moslama; 
26-ximoya 
klapanlari; 27-ruda uchun xovli; 28-temir 
yo’l yo’li; 29-cho‘yan uchun chumich; 30-
shlak uchun chumich. 
2-rasm. Domna pechining umumiy ko‘rinishi. 

---

Yuklash apparatining kichik va katta konuslari bir vaqtda ishlamasligi 
jarayon kechaetganda ajralaetgan gazlarning atmosferaga chiqishiga, havoning 
pechga kirishiga yo’l qo’ymaydi. Domna ishlayotganda ajralayotgan gazlar uning 
koloshnik qismiga o’rnatilgan trubalar 3 orqali gaz tozalash apparatiga o’tadi. Gaz 
tozalagichda tozalangan gazlar maxsus trubalar orqali havo qizdirgichga 
yuboriladi. 
Pechning koloshnik qismi tagidagi pastga tomon kengayib boradigan kesik 
konusli eng katta kismi 4 shaxta deb ataladi. Bu qism o’z navbatida tsilindrik 
shaklli qism 5 bilan tutashgan bo’lib, uraspar deyiladi. Raspar kesik konusli qism 6 
bilan tutashgan bo’lib, bu qism zaplechik deb ataladi. Bu qism o’z navbatida 
tsilindrik shaklli qism 7 bilan tutashgan bo‘lib, bu qism o‘txona (gorn) deb ataladi. 
O‘txona tubi leshchad deyiladi, u grafit gilli bloklar yoki yuqori sifatli 
shamot g’ishtlardan ishlanadi. Pech metall halqali taglik plitaga, taglik esa beton 
poydevorga o’rnatilgan bo’lib, temir ustunlar 11 da turadi. O‘txona pechning eng 
muhim qismidir, chunki unda yoqilgi yonadi hamda suyuq metall va shlak 
to‘planadi. O‘txonaning eng pastki qismidan koloshnikning eng yuqori qismigacha 
(shaxtaning balandligi) bo’lgan hajmi pechning foydali hajmi deyiladi. 
O‘txonaning yuqoriroq qismida aylana bo‘ylab joylashgan bir nechta 
teshiklar bo’lib, ularga mahsus uskunalar – furmalar 8 pechь devoridan 150-200 
mm ichkariga chiqarilib o’rnatiladi va ular orqali pechga yokilg‘ining yonishi 
uchun qizdirilgan havo 0,25MPa (2,5 atom) gacha bosimda haydalib turiladi. 
Furmalar soni pechning hajmiga qarab 16 tadan 24 tagacha bo’ladi. 
Furmalar mis yoki alyuminiy qotishmalaridan yasalgan bo’lib, ish jarayonida erib 
ketmasligi uchun uning havo devorlari orqali sovuq suv aylantirib turiladi. 
Furmalarning pastrog’ida shlak, undan pastroqda esa cho’yan chiqarish novlari 
9,10 o’rnatilgan. O’txonada yig’ilayotgan cho’yan har 2-4 soatda, shlak 1-1,5 
soatda o’z novlaridan kovshlarga chiqarib turiladi. Cho‘yanni pechdan chiqarish 
maqsadida 50-60 mm li teshikni ochishda elektr burmashinadan, berkitishda esa 
o‘tga chidamli tiqinlardan foydalaniladi. 
Metallurgiya kombinatlarida bir vaqtda bir necha domnalar ishlaydi. 

---

Domnalarning bir me’yorda ishlashi uchun barcha ishlar maksimal darajada 
mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan bo’lishi kerak. Bu ishlarni 
bajarishda uning yordamchi qurilmalarining (shixtani yuklash apparatlari, havo 
qizdirgichlar, kompressorlar va boshqalar) roli katta. 
Keyingi yillarda jarayonni boshqarishda elektron hisoblash mashinalaridan 
foydalanish yuqori samara bermoqda. 
O‘rtacha hisobda 1t cho’yan olish uchun pechga 5ta mahsulot qo’yidagi 
hajmda solinadigan: 
1
Temir ruda
2035 kg 
2
Marganets ruda
146 kg 
3
Koks
971 kg 
4
Ohaktosh
598 kg 
5
Havo haydaladi
3575 kg 
Natijada
T/r Mahsulot nomi
Olinadigan hajmi 
1
SHlak
755 kg 
2
Domna gazi
5217 kg 
3
Koloshnik changi
348 kg 
Domna pechining yordamchi qurilmalari. 1-rasmda shixta materiallarini 
domnaga bir maromda yuklovchi apparatning sxematik tuzilishi keltirilgan. 
Cho‘yan ishlab chiqarishda foydalaniladigan rudalar va ularni boyitish 
usullari. Zamonaviy metallurgiya kombinatlari yirik va murakkab inshootlar 
kompleksi bo’lib, ular rudalarni boyituvchi, koks ishlab chiqaruvchi batareyalar va 
pechlarni qizdirilgan havo bilan uzluksiz ta’minlovchi qurilmalar, quymalar, 
prokat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi uchastkalar va boshqalardan tashkil topgan. 
Cho‘yan domna pechlarda ishlab chiqilish texnologiyasi bilan tanishishdan 
oldin cho‘yan ishlab chiqarishda foydalaniladigan materiallar haqida aytib o‘tamiz. 
Domna pechlarda cho’yan ishlab chiqarishda foydalaniladigan asosiy 
materiallar temir rudalari, yoqilg’ilar va flyuslardan iborat bo’lib, ularning 
majmuasi shixta deyiladi. 
Temir rudalari. Temir rudalari temir oksidlari bilan birga turli boshqa 
qo’shimchalar: qum, giltuproq, silikatlar, kaltsit, shunindek oz miqdorda S, As va 
P lar uchraydi. 1-jadvalda Rossiyada ko‘proq tarqalgan hamda sanoatda cho’yan 

---

ishlab chiqarishda keng foydalaniladigan temir rudalari haqida ma’lumot 
keltirilgan.
1-jadval 
Rudani 
nomi 
Minerall
arning 
nomi 
Kimyo
viy 
belgisi 
Temirning 
miqdori 
Begona jinslar 
Rangi 
Qaytaruv 
chanligi 
Oksid 
larda 
Ruda 
larda 
Magnitli 
temir 
tosh 
Magnetit 
Fe
3
O
4 
72.2 
40-65 
Selikatlar, 
Sulfitlar, 
Kalsitlar va 
boshqalar 
Qoramtir tusli 
Qiyin 
qaytarla 
digan 
Qizil 
temir 
tosh 
Gematit 
Fe
2
O
3
70.0 
50-60 
-//- 
Qizildan 
qoramtir 
qizilgacha 
Oson 
qaytarila 
digan 
Qo‘ng‘ir 
temir 
tosh 
Limonit 
2Fe
2
O
3
3H
2
O 
60.0 
30-50 
-//- 
Jigarrang 
sariqdan qora 
qo‘ng‘irgacha 
-//- 
Shpat 
temir 
tosh 
Siderit 
FeCO
3 
48.0 
30-40 
-//- 
Sarqish va 
kulrang 
-//- 
Ba’zi temir minerallarda Fe dan tashqari oz bo‘lsa-da Cr, Ni, W, V, Cu, Ti, 
Mo va boshqa metallar uchraydi. Bunday rudalar kompleks rudalar deyiladi. Bu 
rudalardan cho‘yan olishda foydalanganda cho’yanning xossalari yaxshilanadi. 
Yoqilg‘i va ularning xillari. Domna pechlarida ishlatiladigan yoqilg’ilar ular 
zarur issiqlik ajratilishi bilan birga temir oksidlaridan temirni qaytaradi. Yoqilg’ilar 
organik moddalar bo’lib, tarkibida uglerod, vodorod va uglevodorodlar, oltingugurt 
birikmalari, kislorod, azot hamda kulga aylanuvchi SiO
2
, Al
2
O
3
, CaO va boshqa 
moddalar bo‘ladi. 
Uglerod, vodorod va uglevodorodlar yoqilg‘ining asosiy yonuvchi 
komponentlari, oltingugurt, azot hamda kulga aylanuvchi moddalar esa 
yonmaydigan komponentlaridir. 
Domna pechida sodir bo’ladigan jarayonni kuzatganda yoqilg’i tarkibida 
mavjud S, P ning ozroq qismi metallga o’tib, uning xossalariga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi. Sifatli cho’yan ishlab chiqarishda yoqilg’ining roli g’oyat katta. 
2-jadvalda metallurgiya sanoatida ishlatiladigan yoqilg’ilarning turlari 
keltirilgan. 

---

2-jadval 
Agregat xolati 
Yoqilg‘i turlari 
Tabiiy 
Suniy 
Qattiq 
O‘tin,torf,yonuvchi 
slaneslar, qo‘ng‘ir 
komir, toshko‘mir, 
antrasit 
Pista ko‘mir, torf koksi, toshko‘mir koksi, 
termo-antrasit, torf, va qo‘ng‘ir toshkomir 
changlaridan olinadigan briket va boshqalar. 
Suy 
Neft 
Neftni qayta ishlashda olinadigan maxsulotlar 
(benzin, kerosin,ligroin, mazut va boshqalar) 
Gaz 
Tabiiy gaz 
Koksgazi, domna gazi, generator gazi va boshqa 
Har qanday yoqilg’i va yonilg’i issiqlik ajraluvchanlik xossasi bilan 
xarakterlanadi. 3-jadvalda ish holatidagi, ya’ni iste’molchilarga beriladigan 
holatdagi yoqilg’i va yonilg’ilarning issiqlik ajratuvchanligi (kaloriyasi) 
keltirilgan. 
3-Jadval 
Yoqilg‘i 
(yonilg‘i) 
O‘lchov 
birligi 
Issiqlik 
ajratuvchanligi 
Yoqilg‘i 
(yonilg‘i) 
O‘lchov 
birligi 
Issiqlik 
ajratuvchanligi 
O‘tin 
kkal/kg 
2000-2500 
Mazut 
kkal/kg 
10500-11000 
Torf 
kkal/kg 
2500-3500 
Kerosin 
kkal/kg 
10500-11000 
Qo‘ng‘ir ko‘mir 
kkal/kg 
5000-6000 
Benzin 
kkal/kg 
10500-11250 
Tosh ko‘mir 
kkal/kg 
7000-8600 
Tabiiy gaz 
kkal/kg 
6500-9000 
Antrasit 
kkal/kg 
7800-8350 
Neft gazi 
kkal/kg 
10000-17000 
Yonuvchi 
slanetslar 
kkal/kg 
1750-3600 
Koks gazi 
kkal/kg 
3600-5000 
Pista ko‘mir 
kkal/kg 
6500-7400 
Domna gazi 
kkal/kg 
850-1000 
Chala koks 
kkal/kg 
6000-7500 
Generator 
gazi 
kkal/kg 
1100-1700 
Koks 
kkal/kg 
6700-7500 
Suv gazi 
kkal/kg 
2500-2800 
Neft 
kkal/kg 
10400-11000 
 
Koks. Sifatli toshko’mirni maydalab, kokslovchi batareyalarda havosiz 
1000-1100 0S temperaturada bir necha soat qizdirish natijasida olingan qattiq, 
g’ovak massa koks deb ataladi. Koks olishda koksdan tashqari benzol, fenollar, 
koks gazi, smola va boshqa mahsulotlar ham hosil bo‘ladi.