Amaliy yadro fiziкasi

Radiokimyoviy usulni qo'llab aktivatsion tahlil o'tkazish.
U yoki bu eleme11t11i murakkab kimyoviy tarkibdan ibo1·at bo'lgall namunada instrumental aktivatsion ta111il Ьila11 a11iqlasl1 iшkoni bo ' lm aganda radiokimyoviy 11sulni qo ' llash orqali aktivatsion tahlil o'tkaziladi. UshbL1 metodda 11urlantirilgan na111u11aning kiritilgan aktiv­ ligi11i o'lcl1ashda11 oldin unga kimyoviy ajratish va tindi1·ish jaгayo11lari qo ' \lan il adi . Oddiy qilib aytga11da 11ш·lanti1·ilg an 11amшiadan !'adiokim­ yoviy usu1 Ьilan kerakli radioizo to pla1· ajratilib oli11adi va instrumental aktivatsion tahlil kaЬi kiritilgan aktivlik o' lc hanadi .
Akt ivatsio 11 tal11i1 metodiпi o'tkazish uсlшп ke1·a k bo'lgan asbob va usku 11a la1·ga quyidagilar kiradi :

• 
  aktivatsiya qilisl1 uchun nL1rlanisl1 111a 11ba la1·i;
  
• 
  nurlantirilgan naшunani detekto1 ·lash siste111asiga olib borL1vcl1i vosita ;
  
• 
  nurlanisl11ami detektorlasl1 Ыokla1·i;
  
• 
  Tahlil va 11atijalarni qayta ishlasl1 jarayon la rini avto111atlashtiruv- chi qu rilm alar .
  

Gamma-aktivatsio11 tahli1 uchun quyidagi yuqoгi energiyali y-kvantlar rnanbalari ishlatilishi mшnkin: radioizotop. elektronlar elek­ trostatik tezlatkichi, chiziqli elektro11 tezlatkicl1lar. betatronlar, rnik1·0- tronlar. Gamrna-aktivatsion tahlil uchun eng qulayi elektron tezlatkich-
230
lardir. Tezlatkichlarni qo·JJaganda, ma'l11n1 Ьir eлergiyagacha tezlatil­ gan elektronlar dastasi og'ir metalldan iborat nishonga yo'naltiriladi. Eleklronlarning tormozl1111isl1ida hosil bo'lgan yt1qori energiyali y-nurlanisl1lar yLJqori intensi,•likka ega va yLJqori sezgirlikdagi gamma­ aktivatsion tahlil o'tkazishga imkoл beradi.
Elekt.-on tezlatkichlar oddiy, kichik o'lcliamli bo'lgani bois hozirgi vaqtda gamma-aktivatsion tahlil L1ch1ш eng qLJlayi betatron hisoЫanadi. Betatronning vakщ1mli tezlatish kainerasida elektronlarлi tezlatish uyurmaviy elektr maydon orqali amalga oshiriladi. Betatronlar olina­ yotgan tormozli y-nurlanishlar energiyasi11i I О MeV dan 30 MeV gacha diapozonida aniq o'zgartirish va doza qL1vvati11i 100 - 200 r/min (ni­ shondan I m t1zoqlikda) atrofida olisl1ga imkon beradi. YLJqori istiqbol­ ga ega bo'lgan katta intensivlikdagi y-nLJrlanishlar manbalaridan Ьiri bu mik.-otroпdir. Uniпg o'lcliami betatюлnikidaл kichik bo'lib, алсhа katta iлteлsivlikdagi tormozli лt1rlaлish olisl1ga imkon berishi Ьilan farq
qiladi.
Neytron-aktivatsion tahlil metodida nшlanish шanbalari sifatida quyidagilar qo'llaniladi: 1·adioizotop manbalar, neytron generatorlar va yadro reaktorlari. Ayrim holla1·da neytroлlar manbayi sifatida elektron va ion tezlatkichlar l1a1n qo' llaniladi.
Zaryadlaпgaп zaiтalar yordamida aktivatsion tahlil o'tkazganda nurlanishlar manbalari sifatida asosan siklotronlar qo'llaniladi.
Kuchli aktivatsiya manbalari Ьilan, slшningdek, nurlangan namuna­ lar bilaп ishlaganda xavfsizlikni ta'minlash uchLJn namшiani nLJrlanish manbayidan deteklorga olib bo1·L1vchi maxsLJS sistemalardan (qLJrilшa­ lardan) foydalaniladi. Bundan tashqш·i. olib boп1vchi sistemalar trans­ portirovkani tezlatadi, akti\·atsiya va o'lchash orasidagi vaqt oralig'ini kamaytiradi.
Ko'proq olib boruvchi sistenшlarning ikki tLJri. ya'ni шexanik va pnevmatik turlari qo'llaniladi. Nanшnani transportirovka qilishni mexa­ nik sistemasi odatda bшiladigan poromislo, aylaш1vchi disk yoki chi­ ziqli transpo11 mexanizmi (konveyer. borib-kelib tнп1vchi mexanizm va hokazo) ko'rinishida bo'ladi. Pnevmotransport oddiy changyutgichlar kaЬi ishlaydi.
SB-50 betatronida namLJnalarni nшlanisl1 postiga va LJndan o'lchash
xonasiga olib kelish uchLJn К5-2А t11rdagi pnevnюtransport qнrilmasi-

231
dan foydalanilgaп. Usl1bu qш·i\шada nanн 111a \ar· joylashtirilga11 ko11tey­ ner harakatlanadigan tn1bala111i11g (yo·Jni11g) uzш1ligi 40 met1·ga te11g. Qurilma quyidagi texпik ko·rsatkichlarga ega:

• 
  пanшnalami Ьir tomonga. ya'11i nurlanis\1 postigacha yoki u11dan o'lchash xonasiga olib bшis\1 vaqti - 4 s;
  
• 
  konteyпeming foydali hajmi - 800 mm ¹ :
  
• 
  nurla11ayotgan namunalami11g maksimal massasi - 50 g.
  

Mexaпik sistema11i11g ustunligi, katta massali. ya'ni massasi bii­ necha kilogrammgacl1a bo'lgaп пamunalami 11·a11spш1irovka qilisl1 im­ koпiyatiga ega bo"lishidadir.
Pnev1notra11sport sistemalari (yoki ko'pchilik holla1·da «pnevmo­ pochta>> deb nomlanadi) kucl1\i nt1rlanisl1 manbalari: yadro reakto1-i. neytтonlar geпeгatori va hokazo Ьilап ishlagaвda keng foydalaniladi. P11evmotransport sisteшasi пamш1a\ami tashuvcl1i (soluvchi) va chiqa­ rib oluvcl1i maxsus quгilma bila11 ta'шi11la11gan. doira yoki to'11burcl1ak kesimli truba\ar (metalldan yoki polietilenda11) sistemasidan iborat. Me­ ta\\ yoki polietilen kaps11\ala1·ga soli11ga11 11amu11alar. siqilgan havo yoki iпert gaz yordamida 11urlaпisl1 joyiga yoki detektoшing oldiga olib kela­ di. Ba'zan pnevmotraпsport sistemalari naшu11a11i talab qiliпgan detek­ tш·ga, ma'lum vaqt saqlab turuvcl1i joyga yoki namш1ani saqlaydigan joyga olib borisl1 uchuп strelkalar Ьilan ta' m iпlaпgan, ko·p soвli tar­ moqqa egadir. Zamoпaviy transport sis teшa la1·ida 11шnu11a11i kapsuladan olishni ham o'z ichiga olga11 ho\da amallami boshqarish to•Jiq avtornat­
\ashgaвd ir.
lo11/ovc/1i 11urla11is/1/ami о' /с/ш . I, . Yadro jarayoпlarida yoki radioaktiv pai·cha\anisl1la.i·da cl1iqayotga11 1шrlanisl1lar11i (а, Р va y-nurlanishlar) qayd qilish . miqdoriy hisoЫashlar va aniqlayotgan ele­
mentlami identifikatsiya qilisl1 uchш1 шн\1im n1a' l11motlar beradi.
Eng muhim va ke11g qo ' llaniladiga 11 qayd qilisl1 usullш·i qayd qili­ nayotgan zап-а (kvaлt) energiyasini elek tJ· impulslariga aylantirisl1ga asoslangan . Ushbu impuls\ar keyiп maxsus elektron qurilmalarga 11za­ tiladi va bu qurilmalarda i1npulslar qayta isl1la11adi. Zапа eпe1·giyasi11i elektr impulsiga ayla11tiruvcl1i quril111alar nurla11isl1 detekto1·la1·i deyila­ di. Nurlanish detektorlarla1·ining t11rlari .i11da ko'p bo'lib. 11lar11ing isl1- lash tamoyili ulardaп zaryadlangan zaттalar o·tgaпda modda atoшlarini ionizatsiyalasl1tirisl1 yoki uyg'ongaп holatga o'tkazisl1ga asos lang a11.
232
Bur1da gamma-kvantlar va neytroпlar ulaп1i11g modda Ьilan 0'7.,аго ta'sirlasl1ishi natijasida hosil bo'lgan zaryadla11gan za n·a la r (ikkilamchi zarтalar·) ionizatsiyasi bo'yicha qayd qiliпadi.