Amaliy yadro fiziкasi

{,j 2 ти

(7)
(8)

ni hosil qilarniz. (5) va (8) teпglamalarпi Ьirgalikda yechib,

97

½., = Qтн, / (т1., + тн,)
Тн,· = Qmu / (т_ ₁ , + mн,,) ₍₉₎ tenglшnalami olaшiz va m, . va 11_1, yadro шassalш· qiyшati11i b11tun s011-
11 1
ga yaxlitlab quyidagilar11i lopaшiz:
TL,=4Q/11=1,02MeV, Tн,,=7Qlll=l,78MeV (10)
Jm,oh: Y'i_, = 4Q / 11 = l,02MeV, ½i, = 7Q / 11 = 1,78MeV.
3-шasala. Quyidagi fotoyad,·o reaksiyasi11iпg ostoпa e11ergiyasi to­ pilsin: У +¹¹ С ¹¹ В+ Р, У + ¹² С " С+п.
Yechilishi: Yuqori energiyali y-kvanrlm· ta'siгida yuz beгadigaп yad1·0 reaksiyalariga fotoyadro reaksiyasi deyiladi. Usl1bu гeaksiya e11- doene1·getik reaksiya bo'lga11i uchu11, u ostoпa eпeгgiyasiga egadi1·. Re­ aksiya ostoпa eпergiyasi quyidagi ifoda Ьilan aniqlaпadi:

_Е
m+M IO\

(1)

⁰ " - Nl -
bu yerda 111 va М - mos lюlda yadroga ucl1ib kelayotgan zaiтa va nishon yadro шassalari. (1) ifodani fotoyadro гeaksiyasi 11сlн111 yozaшiz.

Е,,,, =IQ\
Reaksiya e11ergiyasi11i Q 11i topa111iz,
Q=c\Lм, - LМ,)
LM, = 111,. = 12 111.а.Ь.
L MI = 11111 + 1//р = (11. 00930 + 1, 0078)111.а.Ь.
Usl1bu qiyшatlaшi (3) ga qo'yamiz.
Q = 931 MeV (12-(11,00930 + 1,00783)) = -l 5.96MeV
т.а.Ь.
(2)
(3)
(4)

(5)
(6)

Xuddi slшпga o'xsl1asl1 l1is0Ыasl1larni ikkiпcl1i 1·eaksiya uсlшп l1аш bajaraшiz va quyidagini olaшiz:

98

den1ak,
Q = - 18,72 MeV

Е,.,,( у , р )=/Q/ = 15,96 MeV
E,,,,(y,n)=/Q/=18,72 MeV.
(7)

(8)

(9)

Jm•ob: Е ,,(у,р) =/Q/ =15,96 Me V. Е,,,,(у,п) =IQI = 18, 72 MeV.
4-nшsala. Massasi М bo'lgan yadroning liщ energiyali y-kva11tni y11tisl1i natijasida olg:ш 11yg·o11isl1 eпergiyasiпi toping.
Yechilisl1i: Mazk11r jarayon uchun er1ergiya va impulsпing saqla- nish qorшnlarini yozamiz:
f Мс ² + hw = Мс² + E:.u + Е"
1· t,((J =р (1)
. с
Ь11 yer·da Еу, - yadror1ing tepki energiyasi. Е• - uyg'onish ene r·g iyas i. 811 ter1glan1alardar1 y-kvantni y11tisl1i natijasida olgaп 11yg·onish e11ergi­ yasini to pamiz :

=- - - -
р2 (t,w)2
Е,.
J 2Л.f 2Мс'

• 
  n(LI
  

Е =nw(I---)
2Мс ²
(2)

Е
^J,avob: ^•
= !i (o(I - - ^t,w )

-,
2Мс-

5-masala. Yupqa pla tika ko'rinisl1idagi mcd 11isl10n oqirп zicl1!i­ gi I .O· / U¹¹ N·s ¹·sm · ¹ bo·lga 11 issiqlik ncytror1lar Ьilan rшrlantiri!gan. Лgаг nurlanishni11g 6 s11tkada11 keyin mcd rшklidining miqdori 1% ka- 111aysa, (11, у) reaksiya kesimi to pi!s in.
Ycchilishi: Re,1ksiya sxemasiпi yozamiz:
п+ ' lCd ',;;c d· у+ ' :cd. ^(])
Bil"lik v.iqt daYnmida moddaning Ьi r·lik hajшida yuz beradigan re­ aksiyalar soni quyidagiga teng lю' ladi:
У= nCYF. (2)

99

dt vaqt oralig'ida nishoп yadrolar ko11se111 1·atsiy asi quyid agicЬa o'zgaradi:
dn = -Ydt =-naFdt. (3)
ushbu teпglama n(t =О)= n₀ bosl,lang'ich shartпi l1isobga olib ycch ilsa , uning yechimi quyidagi formula b1lan ifodalaпadi :
n(l ) = n₀ • e xp(- aF t) (4) Bu foпnula asosida quyidagi ilodani olamiz:

^{110 - 11(1)} = 0.01 = 1- exp(- aF /) .
по
Bu tenglamadan (n, у) reaks iya kesiшi to piladi :
(5)

а= lп О, 99
,0 0 1 = 1 9- I 0- 2o sm =2
2· IO' bam . (6)

F · t 1· 10 ¹² _• 6 · 24 · 3600 '
Jai•ob: 2-10¹ Ьаrп.

100

MUSTAQIL YECHISH UCHUN MASALALAR

1. 
   Q11yidagi reaksiyaning ostona energiyasi to pils in :
   

п+¹² С За + п . (Ja,•o h: Еи,, =7,8i\1eV)

2. 
   Q11yidagi reaksiyani11g ostona energiyasi topilsin:
   

у +¹⁴ С ¹² С+п +n. (Ja vob: Е,,.,( у. 2п ) = l8.21vfeV)

3. 
   Deyteriy va tтitiyning ternюyadюviy Ьirikisl1 reaksiyasida qancha er1er· g iy a ajraladi? (Javob: Q = 17,6 MeV)
   
4. 
   lssiqlik neytrunlari dastasi bo·sl1liqda I О n1 111asofa- 11i o·tgar1da dasta11ing i11tensivligi qanclшga o'zgaradi? (Javob: [ N₀- N(l)]I N₀ ;;; 5·10--,;)
   
5. 
   r +¹⁴ С ¹² С+ п + п fotoyadro reaksiyani11g osюna e11ergiyasi- 11i lo ping . (.la vo!J: Е,..,( у. 2п ) = 18 . 2MeV)
   
6. 
   Litiy-7 yadrosi sekin 11eytю1111i qanнab oladi va g-kvant cl1iqa­
   

rad i. Gan1111a - kva 11t energiyasi пimaga te ng ? (Javoh : Е, = 2,034 Л1е1,.).

7. 
   Massasi 0.20 g bo'lgaп oltiп folgani 6.0 soal davomida issiqlik 11eytronlari bilan nшlantirilgan. Neytronlar tolga sirtiga norrnal tusl1- 111oqda. Nшlanish tanюm bo·/gar1dan keyin 12 soat o'tgandan keyin folga aktivligi o·lc/11111gar1da u11i11g akti,•ligi 1.9 · / 0⁷ Bk ga te11g bo "lg an. Agar radioaktiv izotop yadrolarining lюsil bo•/ish eftektiv kesimi 96 barn va yarim pa1·clшla11isl1 dav1·i 2.7 sutka bo·lsa, neyt1·011larni11g oqim zicl1ligi11i aпiqlang.
   

( Jai·ob: J = Ае•' / o-N₀(1 - e-h ) = 6- 10 ⁹ zarral (sm' ·s), Ь11 уегdа
N,. - о/1iп ушlт/ш·iпiпg s011i).
101
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Reaksiya ka11a/i deb 11i111aga aytiladi?
   
2. 
   Yad1·n 1·eaksiyalш·ida qa11day saqlunis/1 цот т /ш·i hajarilacli?
   
3. 
   Qanday 1·ea ks ya /m· ostona ene1xipasiga ega Ьо '/ш/ilar?
   
4. 
   Yac/J-o reaksiyalш·i11i tudцiq qilis}111i11g fimda111e11tal va атп/iу
   

aliamiyatini 111slщnti1·ing.

5. 
   Neytro11/a1· energiyalari Ьо'yiclш qullllay g111·11hlm·ga Ьо'li11aili?
   
6. 
   Yuqo,·i e11e1·giyali foto11/a1· /а 'si,·ic/a qamlay уйllго ,·eaks vasi so­ di1· Ьо'/шli?
   

TEST SAVOLLARI


J. Yadro reaksiyasi nima?
А) Еlешепtаг za1тalarning уаdго bilaп o'zaro la 'si1·i В) Molekнlalaming уаdю bilan o'zaro ta'si1·i
С) lonlarni11g modda bilan o'zaro ta'siгi
D) Elek\ronlarning шodda bila11 o'zaro ta'siri

2. 
   Ene1xiya ajгalisl1i Ьi/а11 yuz be,·adigan yadm ^{1·eaksiyasiga ...}
   

1·eaksiya deb ataladi?

А) Ostoпa
В) Endotermik

2. 
   E11e1-giya y11tilisl1i 1·eaksiyu deb ulaladi?
   

С) Fotosintez
D) Ekzoter111ik
Ьi/011 yuz /Jaщligan yatko ^{reaksiy·asiga ...}

А) Endoterшik С) Ekzote11пik
В) Fotosiпtez О) Ostoпa

2. 
   Yadro reaksiyasi11ing kesimi deb nimaga ayti/adi?
   

А) Reaksiya ostona energiyasiga
В) Reaksiya yuz be1·isl1 ehtiшolligiga С) Reaksiya chiqis\1iga
D) Reaksiya turiga

2. 
   l'aclm 1· e ukstyasi 11ing cblqisbl cleh ... aytilacli ?
   

А) Hosi\ bo'lgan yadrolar soniga В) Reaksiya ostona eпergiyasiga С) У adro tartibiga
D) Reaksiya унz berisl1 e\1tiшolligiga

102

б. Yad,·u 1·ea ks, , asi kesimining о ·tc/10,, Ьi1·/igi пiта?
А) Barn В) Joul С) sm³ D) Bekkerel

7. 
   (g.n) luгdagi, уа 'ni yadгoda1111еу11 0· 11 cl1iцib ketadiganfotoyadro 1·eaksiyщ-ida (JШиlау yad, ·o hosil Ьо·tadi ?
   

А) Neytro11lar soni osl1ga11 С) Alfa radioaktiv
В) Neytron defitsit D) То' g'ri javob yo'q

7. 
   lssiчlik 11cytm11/ar (/c/J e11e1·giyasi sliartli 1·avis/1da qaysi m·aliq(la ho'lga11 11еуt1·оп/ш-gа aytilacli?
   

А) Е" > 50 MeV С) 2 MeV .$ Е,. .$5 MeV
В) 0.5 MeV .$ Е,. .$ 50 MeV D) 0,005 eV .$ Е .$ 0,4 eV
0

};
9. r + ¹
ln х + 2n fi1toyadro ,·eaksiyasi 11atijasi(/a qanday <<Х»

yatko 110. fil ho'/шli?
А) ¹¹¹1n В) ште С) ⁵⁷Со D) ⁵⁰So
10. Quyi,lщ:i ушkо reaksiyasi natija. ida qa11day yad,·o hosil ho'/adi?


В)
11 . Qan(/ay ушkо ,·eak iyalшi ostona eпergiyaga ega ho'ladi?
А) Kinetik С) Endoterrnik
В) Enzoteппik D) Termodinamik

12. 
    Yad1·0 1·eaksiyalш·i11iпg kompmmd yad,·o modeli kim tonю11ida11 taklif etif.rг.a11?
    

А) Е . Rezerford В) 1. K11r(;hatov
С) N. Bor
D) Maks Plaпk

12. 
    а + А с· В+ h ,·eak:·,iya qm1day reaksiya mexanizmi
    

Ьо'yicha yuz bermoq,la?
А) Ко111р,шпd yadro 111exar1izmi
В) To ' g' ri yadro reaksiya 111exaniz111i С) Termoyadю reaksiyasi mexanizmi
D) Fotoyadro reaksiyasi mexanizmi

12. 
    а+\' N ?+ р 1·eaks 1,a natijasida lmsil Ьо'/gan yшlro11i ko'г-
    

.шti11g .

А) Azot-17 В) Kislorod-17

103
_{С) Uran-27} D) Vodorod-3

15. 
    р + ; Li р + ; Li reaksiyada qanday jагауоп yuz be1·di?
    

А) Elastik soc11ilislt С) Yutilislt
В) Noelastik socltilislt О) Bo'linish

15. 
    Fotoyad1·0 reuksiyasi de/1 ... ущ/,-о Ьila11 о ':::aro /а ':si1·/asl1ishja- 1·ayo11i a aytila,li.
    

А) Past enel"giyali пeytronlan1iпg В) Past ene1·giyali proto11ial"ning
С) Yнqori energiyali elektгoпlaming
D) Yuqori energiyali y-kvantla111iпg

15. 
    Nil:s Bor qanday yad1·0 reaksiya 111exa11izmini taklif цi!gcm?
    

А) Kompaund yadro hosil bo'lish mexa11izn1i В) To' g' ri reaksiya mexai1izшi
С) Uzis\1 reaksiyasi
D) Fotoyadro reaksiyasi

15. 
    Quyidagi yadro reaksiyasi natijasida чапdау yad,·o Jюsil bo'ladi?
    

;;лt+ : Не Х + ,'Н
В) ,' Si С) ¹; N

15. 
    "N yadroda (11,р) reaksiya nafiiasicla qanday yacfro lюsil bo'/adi?
    

А) ¹•с В) ¹³С С) ¹⁴N D)"N

15. 
    Ь-siq
    

ko '1·sati11g.
А) (п,2п)
neylro11/a,· /а 'siri ostida yuz be1·adigan reaksiyani


^{В) (п,Зп)} С) (п , у ) D) (п,р)
104