Amaliy yadro fiziкasi

5.14-rasm. Mik1·01ro11 sxemasi. 1 - rezona/01·. 2 - e/ektronlm· 1ruek101·iyasi.
radit1si os\1ib boп1vchi ауlана bo'yicl1a hai·akatlai1ib, l1amma aylaнalar rezonator icl1ida bir-biriga tegadi (5.14-г11.т1).
Mikrot1·oпla1· i111pt1ls rejiшida ham. t1ZIL1ksiz re_jiшda ha111 isblaydi. Ushbu tezlatkichlarda eгishilgan chegai·aviy

e ne1·giya 50-100 MeV lar atrofida balю [anad i. Energiyaniнg keyi11gi oshisl1iga magnit maydo11iga qo'yi/adigan sl1ai1lar /111lqit beradi . Hozir­ gi ktшda mavjt1d bo'/gan mikrotron[ar 4 dап 30 MeV gacha e11e1·g iya­ ga ega. Eпergiya oshishi bilan mikrotronlarda intensivlik keskin t11sl1a­ di. Masalan 13 MeV energiyali шikгotron impulsda 100 шА, 30 MeV energiyali mikюtronda esa atigш 0.05 шА tok be1·adi . Odatda o'rtac[1a tok iшpllls qiyшatida11 L1cl1 ta11ibgacha kaшdir. Mik.-otroпning afza[[ik­ lariga elektronlar dastasi cl1iqisl1ini11g soddaligi. dastaпiпg yuqo1·i mo­ noeпe1·getik.ligi (faqat elektюstatik tezlatkicl1larga yon beradi) va past eпergiyalarda yetarliclia yt1qori inteпsivlilikka ega bo'lishi kiгadi. Slш­ ning L1clш11 [1am past energiyalarda mikrotroп perspektiv tшdagi e[ek­ t1·on tezlatkich hisoЫaпadi. Hozirgi kt1nda mikrotюn Samarqaпd davlat Llniversitetida mavjнd bo'lib, uпiпg paramet1·la1·i qнyidagiclta: maksi­ mal orbitala1· soпi - 22; birincl1i tezlatish rejimida elektюnlar maksimal ene1·giyasi - 13 MeV; ikkiпclti tez[atisl1 rejimida - 22,5 МеУ; Ьiгincl1i rejimdagi o'rtacha tok 30 mkA gacha; ikkincl1i rejimda 20 mkA gacl1a; impttls toki - 20 mA; imp11ls tokiniпg davoшiyligi - 2,3 mks; iste'mol
qiladigaп q11vvat - 20 kVt.
Betatro,r. O'rta va pas\ e11e1·giyali elektюп tezlatkichlardaп снg ko'p tarqalgani betatron hisoЫanib, u elektro11larni11g biri11cl1i siklik tezlatkichidir. U11i11g ilk nusxasi 1940-yilda aшeгikalik olim D.КJ·est tomoпidan yasalgaп. Betatron bosl1qa tezlatkicl1lardan s1111 Ьilав farq qiladiki, bu turdagi tezlatkichlarda zar1·alarni tezlatuvcl1i elektr maydon tashqaridan berilmaydi. balki z rralami doi,·aviy orЬitalai·da нshlab t11-

212

rнvchi magnit maydonniлg vaqt bo'yicha tez o'zgarishi naЩasida ho­ sil bo' ladi. Haqiqat1111 ham agar aksial sin1metrik шagnit maydon vaqt bo"yicha o·zgarsa . ш1dа Maksvellning qнyidagi tenglamasiga a!iosan

- 1 ail
l"OI E : - - - - -
c дt

(5.7)

kucl1 chiziqlari ko11sentrik aylнnalardan iborat bo'lgan Е elektr шау­ dоп lюsil Ьо' ladi. Usl1bu holda elektro11lar нltr·a-relyati,,istik xt1st1si­ yati tul'ayli nшgnit maydonini11g НfR) radial bog'l:шishi sht1nday tan- 1::ib oli11ishi 111urnki11ki, bu11da elektron orbltalar· r·adiusi vaqt bo'yicl1a o'zgarmas bo·Jadi.
Betatron11ing isl1lasl1i11i ma'lurn daraj::icla transforrnatorning isl1la­ sl1iga o•xshatisl1 11111mkin. Ма • lun1ki, transforniator berk ро' lat o'zakd::in va unga o'ralg::in si111 cho'lg·an1li ikkita g·altakdan iborat.
Agar Ьirlaшcl1i clю'lg'a111dш1 o·zgaruvclia11 elektr toki o'tkazilsa, o'zakda o'zgaru,•clшn шagnit rпaydoпi l1osil bo ' la d i. O'z пavbatida ikkilarnchi cho' lg'aшda induksiya elektr yurituvchi kuch (ЕУиК) lюsil bo·Jadi.
Agar ikkilar11cl1i clю'Jg·a111ni ttrtasl1tirsak unda u orqali elektr toki o' t.,d i. Betatro11da ikki11cl1i o·zak l1alqasin1on vaktrurn karпerasiga al- 111asl1tirilga11. Bu kaшera «tesl1ik kt1lcl1aga» o'xsl1aydi. Betatronning ko'ndala11g kesirпining sxerпasi 5./5-rasmcla ko'rsнtilgan. Sl1islш yoki
tosforda11 yasalgan toroidal kaшera rпagпit qнtЫari orasiga joylasl1ti­ ril ad i. Ka111era icl1ida zo-• 111111 Нк нstнni tartibidagi bosiш ushlab tu­
riladi. Eпergiyalari bir necha о·п kiloelektroпvolt bo'lgan elektronlar