Аҳмедова З. М

Ўйиннинг ғояси – бу нима ўйнашни белгилаб олиш: «дўкон», 
шифохона», «учувчилар», «она-бола», («оила») «болалар боғчаси» ва шунга 
ўхшашлар. Ўйин мазмунига, ғоясига қараб болаларнинг бундай ўйинларини 
бир неча ўзига хос гуруҳларга бўлиш мумкин:
а) маиший турмушини акс эттирувчи ўйинлар («оила», «шифохона», 
(болалар боғчаси» ва ҳ.к.) 
б) кишиларнинг яратувчилик меҳнатини акс эттирувчи ўйинлар (метро 
қурилиши, деҳқонлар меҳнати, уй, фабрикаларнинг қурилиши ва ҳ.к.) 
ижтимоий воқеаларни, анъаналарни акс эттирувчи ўйинлар байрамлар, 
намойишлар, саѐҳат, меҳмонларни кутиш ва ҳ.к.) 
Ўйинларнинг бундай бўлиши албатта шартли бўлиб, бир ўйинда ҳар 
хил ҳаѐтий воқеалар акс этиши ҳам мумкин. 
Ғоя ўйиннинг мазмуни, жонли тўқимаси бўлиб, унинг ривожланиши, 
ўйин ҳаракатларини, болалар муносабатларини ҳар хиллиги ва ўзаро 
боғланишни белгилаб беради. Ўйиннинг қизиқарли бўлиши ва унда 
болаларнинг қандай иштирок этишлари ўйин мазмунига боғлиқ. Ўйинда бола 

---

20 
ижро этадиган роль-ўйиннинг асосий ўзаги ва таркибий хусусиятидир. 
Бунинг учун ҳам бу ўйинлар ролли ѐки сюжетли-ролли ўйинлар номини 
олган. Бола олган ролига қараб, ўша образга кириб кетади ва унинг 
ростлигига ишонади. 
Ўйин болаларнинг қизиқарли эрмагигина бўлиб қолмай, шу билан бир 
қаторда у болаларни ривожлантириш ва тарбиялашнинг муҳим воситаси 
ҳамдир. Аммо ўйин катталар томонидан ташкил этилиб, унга раҳбарлик 
қилингандагина ижобий натижа беради.
Педагог болалар ўйинини ташкил этар экан, қуйидаги талабларга 
эътибор бериши зарур, ўйин мазмуни, таълим-тарбия берувчи аҳамиятга эга 
бўлиши, акс эттирилаѐтган нарсалар ҳакидаги тасаввурлар тўғри ва тўла 
бўлиши, ўйин ҳаракатлари фаол, маълум мақсадга қаратилган, ижодий 
хусусиятга эга бўлиши керак, ҳамма ва айрим болаларнинг қизиқишларини 
эътиборга олган ҳолда ўйинга раҳбарлик қилиш, ўйинчоклар ва бошқа 
керакли материаллардан мақсадга мувофиқ фойдаланиш, болаларнинг 
ўйинда хайриҳоҳ ва хурсанд бўлишларини таъминлаш лозим. 
Педагог болалар ўйинига раҳбарлик қилар экан, бола шахсининг ҳамма 
томонларига, онгига, ҳис-туйғуларига, иродасига, хулқига таъсир этиши ва 
бундан болаларни ақлий, ахлоқий, эстетик ва жисмоний томондан 
тарбиялашда фойдаланиш лозим. 
Ўйин жараѐнида болаларнинг билимлари ва тасаввурлари бойиб, 
чуқурлашиб боради. Ўйинда у ѐки бу ролни бажараѐтиб, бола ўзининг бутун 
қизиқини ўйинга қаратиши лозим. Бола ўйнаѐтганда кишилар меҳнати, 
уларнинг аниқ ҳаракатлари, муносабатлари тўғрисидаги тасаввури 
етарлимаслигини сезиб қолади, бунинг натижасида катталарга савол бера 
бошлайди. Тарбиячи болаларнинг бундай саволларига жавоб бериб, уларнинг 
билимларига аниқлик киритади, бойитади. 
Шундай қилиб, ўйин болалардаги билим ва тасаввурларни 
мустаҳкамлайди. Бунда педагогнинг тўғри раҳбарлигида унинг тушунчалари 
кенгаяди.

---

21 
Тарбиячи ўйин орқали болаларда она-ватанга ўз халқига муносабатини 
шакллантиради, мустаҳкамлайди. Ўйин орқали тарбиячи болаларда 
жасурлик, тўғрилик, ўзини тута билишлик, ташаббускорлик каби
сифатларни тарбиялайди. 
Ўйин болаларда ижтимоий ахлоқни, уларнинг ҳаѐтга, бир-бирига 
бўлган муносабатини шакллантирувчи ўзига хос мактабдир. Ўйинда бола 
кишиларнинг ахлоқ-одоб меъѐрларини меҳнатга муносабатларини жамият 
мулкига, бошқаларга муносабатларини билиб олади. 
Тарбиячи болалар ўйинига раҳбарлик қилаѐтиб уларни жамоа орқали 
ҳам тарбиялаб боради. Ўйин жараѐнида болалар ўз хохишларини жамоа 
хохиши билан келишиб олишга ўйинда ўрнатилган қоидаларга риоя қилишга 
ўрганадилар.
Аммо ўйинга тўғри раҳбарлик қилмаса, у нохуш оқибатларга ҳам олиб 
келиши мумкин. Тарбиячи болаларни жисмоний томондан тарбиялашда 
ўйиндан кенг фойдаланади. Жуда кўпчилик ўйинлар болалардан фаол 
ҳаракат қилишни талаб этади, бу эса ўз навбатида организмда модда 
алмашинишини таъминлайди, қон айланишини тезлаштиради. Бундан 
ташқари фаол ҳаракат қилиш бола гавдасининг тўғри ўсишини, ҳаракатлари 
чиройли бўлишини ҳам таъминлайди. Аммо ўйин педагогнинг раҳбарлигисиз 
ўз-ўзидан жисмоний тарбия воситаси бўлолмайди, чунки ортиқча ҳаракат 
қилиб юбориш ѐки узоқ вақт бир вазиятда ўтириш боланинг соғлигига зарар 
келтириши мумкин. Бундан ташқари, ўйин пайтида гигиеник шарт-шароит 
туғдириш учун алоҳида ғамхўрлик қилиш лозим. 
Ўйин орқали тарбиячи болаларда қувноқ кайфият яратади, ижобий 
рухият ҳосил қилади, бу эса боланинг асаб-руҳий жисмоний тарбиясини 
яхшилайди. 
Ўйин болаларга эстетик тарбия бериш воситаси сифатида ҳам кенг 
қўлланилади. Болалар теварак-атрофидаги ҳаѐтни, воқеликни образлар, 
роллар орқали ҳам акс эттирадилар. Ўйинда болаларнинг аввал олган 
таассуротлари орқали образ яратишлари-ҳаѐл жуда катта аҳамиятга эга. 

---

22 
Болалар жуда кўп ўйинларда аввал ўрганган ашула, шеър, рақс, 
топишмоқлардан кенг фойдаланадилар. Бундан тарбиячи болаларда эстетик 
дид завқни тарбиялашда фойдаланади. 
Ўйин бола учун ҳақиқий ҳаѐтдир. Агар тарбиячи болалар ўйинини 
оқилона ташкил эта олсагина у ижобий натижаларга эришиши мумкин. 
А.П.Усова шундай деган эди: «Болалар ҳаѐти ва фаолиятини тўғри ташкил 
этиш – уларни тўғри тарбиялаш демакдир. Болаларни тарбиялашнинг ўйин 
шунинг учун ҳам самарали натижа берадики, ўйинда бола яшашни 
ўрганмайди, балки ўз ҳаѐти билан яшайди. 
Ўйин танлай билиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Нонушта билан 
машғулот ўртасида болалар ўйинига 8-10 дақиқа вақт берилади. Бунда 
болалар кўпинча аввал бошлаган ўйинларини давом эттирадилар. Сайрда 
болаларнинг ўйнашлари учун 1 соат -1 соату 20 дақиқа вақт ажратилади. 
Кундузги уйқу ва кечки нонуштадан кейин ҳам болалар ўйинига вақт 
берилади. Бунда болалар кўпроқ сюжетли-ролли ўйинларни, қурилиш 
материаллари, кўғирчоқлар оилан, стол усти ўйинчоқлари ўйнашлари 
мумкин. Шу билан бирга эрмак ўйинлардан ҳам фойдаланилади. 
Аммо ўйин билан таълим ўртасидаги боғлиқлик бола улғайган сари 
ўзгариб боради. Кичик гуруҳда ўйин таълим беришнинг асосий шакли 
ҳисобланса, катта гуруҳга борганда эса машғулотларда таълимнинг роли 
ортади. Тайѐрлов гуруҳига борганда болаларнинг ўзларида мактабдаги 
ўқишга иштиѐқ уйғониб қолади.
Аммо болалар учун ўйиннинг қадри йўқолмайди, балки мазмуни 
ўзгаради энди болаларни кўпроқ фикрий фаолликни талаб этувчи ўйинлар, 
спорт тарзидаги (мусобақа жиҳатлари бор) ўйинлар қизиқтира бошлайди. 
Педагогика фани ўйинни бола шахсини тарбиялашнинг асосий 
воситаси деб ҳисоблайди. Ўйин орқали болалар катталарнинг меҳнат 
тажрибасини, билим, малака ва кўникмалари, ҳаракат усулларини, ахлоқ 
нормалари ва қоидаларини, мулоҳаза ва муҳокамаларини эгаллаб оладилар. 

---

23 
Ўйинда боланинг ўз тенгдошлари ва катталар билан бўладиган муносабат 
усуллари шаклланади, ҳис ва дидлари тарбияланади. 
Болаларнинг ўйинда бирлашишлари бир неча босқичга бўлинади. 
Биринчи босқич болаларнинг «ѐнма-ѐн» ўйиннинг шаклланиб боришидир. 
Бу илк ѐшли ва кичик гуруҳ болаларига хосдир. Бундай ўйинда болалар 
чоғининг ўйинга қизиқиш билан қарайдилар, бирга ўйнаб «ѐнма-ѐн» 
ўтирирганларидан хурсанд бўладилар. Бу ѐшдаги болаларнинг ўйини 
катталар раҳбарлигида уларнинг хулқига таъсир этиш орқали ташкил 
этилади.