Anatomiya 2014. indd

76-rasm. Chaqaloqning kalla suyagi.
Yon tomondan ko‘rinishi:
1–oldingi liqildoq; 2–ponasimon
liqildoq; 3–peshona suyagi;
4–ponasimon suyak; 5–ko‘z yoshi 
suyagi; 6–burun suyagi; 7–yonoq 
suyagi; 8–ustki jag‘ suyagi; 9–pastki 
jag‘ suyagi; 10–chakka suyagi;
11–so‘rg‘ichsimon liqildoq;
12–ensa suyagi; 13–tepa suyagi.
77-rasm. Chaqaloq kallasi.
Tepa tomondan ko‘rinishi:
1–oldingi liqildoq; 2–orqa liqildoq;
3–ensa suyagining pallasi; 4–tepa suyaklari; 
5–peshona suyagining pallasi.

---

141
Bola bir yoshga to‘lguncha kalla suyagi 3 marta qalinlashadi. 
Kalla gumbazi suyaklarida ichki va tashqi qat lam, ular o‘rtasida 
g‘ovak modda hosil bo‘ la boshlaydi. Chakka suyagi so‘rg‘ichsimon 
o‘simtasi o‘sib, ichida so‘rg‘ichsimon katakchalar vujudga kela-
di. 7 yosh larda pe shona suyagi qismlari qo‘shiladi va g‘alvirsimon 
suyak qism lari birikadi.
Ikkinchi davr – 7 yoshdan to 13 yoshgacha davom etadi. Bu 
davrda kalla suyagi asosi sekin, ammo bir tekis o‘sadi. Kalla qop-
qog‘i suyaklari 6–8 va 11–13 yoshlarda tez o‘sadi. Bu davrda kal-
la suyaklarining ayrim qismlari o‘zaro birikadi. 
Uchinchi davr – 13 yoshdan 20–23 yoshlargacha davom eta-
di. Bu davr da kallaning yuz qismi suyaklari tez o‘sadi va jinsiy 
farqlar ko‘rinadi. 13 yoshdan keyin suyaklarning qalinlashuvi da-
vom etadi. 20 yoshda ponasimon va ensa suyaklari o‘rtasidagi 
chok suyaklanib, kalla asosining bo‘yiga o‘sishi tugallanadi. 20, 
ayniqsa, 30 yoshdan keyin kalla qopqog‘i choklari bitib ketadi.
MUSHAKLAR TIZIMI
Mushaklar tayanch-harakat apparatini faol qismini tashkil 
qiladi. Tananing har bir harakati organizmda bo‘lgan ko‘nda-
lang-targ‘il mushak tolalarining qisqarishi natijasida paydo 
bo‘ladi. Tana mushaklari suyaklarga birikib, ularni harakatga 
keltiradi. Ular tana bo‘shliqlari devorini hosil qilishda ishtirok 
etadi va ba’zi bir ichki a’zolar (yutqin, qizilo‘ngachning yuqo-
ri qismi, hiqildoq, to‘g‘ri ichakning pastki qismi) devorlari tar-
kibiga kiradi. Skelet mushaklari yordamida odam harakat qila di 
va muvozanat saqlaydi, nafas oladi, ovqatni yutadi va mimika-
sini o‘zgartiradi. Katta odamning skelet mushaklari gavda og‘ir-
ligining 40 %ini, yangi tug‘ilgan chaqaloq da 20–22 %ini tash-
kil qiladi. Keksa odamlarda mushak massasi tana og‘irligini 25–
30 %gacha kamayadi. 
Odam tanasida 400 ga yaqin mushak bor (79-, 80-rasm). Наr 
bir mushak biriktiruvchi to‘qimali parda endomiziy
 bilan o‘ral-
gan ko‘ndalang-targ‘il mushak tolalaridan tuzilgandir. Turli kat-
talikdagi mushak tolalari bir-biridan birik tiruvchi to‘qimali qat-
lamlar perimiziy
 vositasida ajrab turadi. Bu perimiziy ichida qon 
tomirlar va nerv lar joylashadi. Butun mushakni o‘ragan birikti-
ruvchi to‘qimali parda epimiziy
deb ataladi. Bu parda mushak 

---

142
payiga davom etib peritendiniy
 degan nomni oladi. Mushaklarda 
juda kuchli modda almashinuvi ketganligi sababli ularda qon to-
mirlar ko‘p bo‘ladi. Har bir mushakning faol qisqaruvchi qis mi – 
qorinchasi
 mushak tolalaridan iborat. Uning ikki uchi payga o‘tib 
suyaklarga birikadi. Mushak payi
zich biriktiruvchi to‘qimadan 
iborat, yaltiroq kumushrang bo‘ladi. Paylarda modda almashi-
nuvi kam bo‘lgani uchun ularda qon tomirlar kam bo‘ladi. Pay-
larning bittasi yuqori qismida bo‘lib, mu shak boshchasi deyila-
di (78- a rasm). Uning yordamida mushak suyakdan bosh lanadi. 
Pastki uchi dum
 deyilib, uning yordamida mushak suyakka biri-
kadi. Paylar kollagen tolalardan iborat bo‘lib, juda pishiq bo‘la-
di. Masalan, axill payi 400 kg yukni ko‘tara olsa, sonning to‘rt 
bosh li mushagining payi 600 kg yukni ko‘tara oladi. Barcha mu-
shaklarning payi bir xil emas. Uzun mushaklarning paylari in-
gichka tasma shaklida bo‘lsa, tanada joylashgan keng mushaklar-
ning paylari keng va yassi bo‘lib aponevroz