"Анатомия ва гистология" кафедраси остеология, синдесмология ва миология фанидан маъруза матнлари


Download 0.72 Mb.
bet4/73
Sana09.04.2023
Hajmi0.72 Mb.
#1346416
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   73
Bog'liq
ADav

Тирик одамни текшириш.

  1. Якиндан кузатиш, ушлаб (пайпаслаб) куриш ва хоказо.

  2. Эшитиб куриш (аускультация), бармок билан уриб куриш - перкуссия. Бармок билан уриб (перкуссия) куриш танадан жойлашган тана аъзоларини зич ёки пуклигига асосланган булиб, зич аъзолар бир хил (таккилаб) овоз берса, пук аъзолар аксинча пукиллаган овоз чикаради, ана шунга асосланиб зич аъзоларни (жигар, талок) ва пук аъзоларни (упка) чегаралари аникланади.

  3. Антропометрия - одам гавдасини урганишда энг осон ва оддий метод булиб, корин ёки кукрак кафасини кундаланг улчовларини улчашга асосланган. Антропометрия улчовлар одамни нормал гормоник тараккий этганини у ёки бу томонга содир булган узгаришларини аниклашга ёрдам беради.

  4. Эндоскопия - асбоблар ёрдамида хазм килиш аъзоларини мавжуд тешиклар оркали текшириш.

  5. Тирик одамда рентгеноскопия ва рентгенография усули билан текшириб куриш.

  6. Одам танасини харакатда ёки динамикада текшириб куриш, бунда харакат вактида суръати туширилган киноплёнкани секин айлантириб, ёки тухтатиб куйиб куриб урганилади. Расмда, схемада кинкадрда, курсатиш йули билан анатомияни урганиш, огзаки курук гап билан урганишни тобора сикиб чикармокда.

  7. Хайвонларда эксперимент килиш йули билан урганиш - бунда экспериментал хайвонлар турли эстремал холатлар яратиб бу холатга организмни мослашиш жараёни урганилади.

Юкорида келтирилганлардан маълумки, анатомияни урганиш учун кенг имкониятларга эга эканмиз, ана шу методлардан канчалик тулик фойдаланилса, шунчалик тулик урганишга эришилади. Бу эса врачлик касбини танлаганлар учун айнан муддаодир.
Одам танасини тузилиши.
Анатомияни урганиш объекти булиб, одам организми хизмат килади. Одам организмини тузилишига ёндошишда икки хил бир бирига карам-карши оким: материалисттик ва идеалистик оким мавжуд булиб, узок йиллар давомида ушбу карама-карши окимлар орасида кураш давом этиб келмокда.
Механистик матералистлар организм турли хил аъзоларини механик йигиндисидан (Морган), тукималар йигиндисидан (Биша) ёки хужайралар йигиндиси (Вирхов) иборат деб карайдилар.
Атокли немис олими В. Вирхов одам организмини хужайралар давлати ва унда алохида хужайра гурухлари - хужайралар федерацияси булиб, узи мустакил яшаш имкониятига эга эканлигини таъкидлайди. Алохида аъзоларни умумий бир бутун организмдан ажратиб караш метафизик карашдир. Хужайра гурухларини мустакил яшаш имкониятига эга дейиш - витализмдир.
Диалетикага асосан организм суяк, тогай, кон, мускул ва шунга ухшашларни оддий йигиндисидан иборат эмас, организм - бу оксил зарраларини атроф мухит таъсирида модда алмашиши, купайиши ва усишини олий даражадаги бирлиги мужассамлашгандир.
Организм маълум бир атроф мухитда яшайди. Шу шароитга мослашган булиб, ана шу шароитсиз яшай олмайди.
Организм бир бутун организмни бутунлиги уни барча кисмларини ягона массага мужассамлиги, бу кисмларни томирда окаётган кон, лимфа суюкликлари ёрдамида гуморал йул билан богланиши ва нихоят марказий системаси оркали идора килиб турилиши билан таъминланади.
Демак, нерв системаси нейритлари, нерв толалари барча органларга, тукималарга кириб борган ана шу нерв алока йуллари оркали нерв системаси барча органларни ишини бошкариб туради. Натижада организмнинг бир бутунлиги таъминланади. Совет биологияси ва медицинаси амал килаётган материалистик нервизм деб ана шунга айтилади.
Диалектик материализм тана билан рух бирлигини, рухий кечирмалар алохида узига хос тузилишга эга булган материя - мияни функционал махсули деб карайди. Идеализм булса рухни танадан ажратган холда мустакил деб билади, уни урганиб булмайди деб хисоблайди.
Хулоса килиб айтганда, организмни бир бутун, бир-бири билан чамбарчас богланган деган таълимот материалистик диалектика принципларига асосланган булиб, И.П.Павловни илмий физиологик таълимотларига мос келади.
Одам организми тукималардан, аъзолардан, системалардан таркиб топган булиб, булар узаро бирлашиб, бир бутун организмни хосил килади.
Тирик мавжудодни куп йиллик эвалюцион тараккиёти жараёнида аввало бир хужайраликлар, сунгра куп хужайралик ёки содда организмлар пайдо булган. Эвалюция жараёни давом этар экан, айрим хужайра ва тукималар маълум вазфани - функцияни бажаришга ихтисослашадилар, бунинг натижасида ана шу хужайралар комплекси хосил булади. одам организм юкорида келтирилган морфологик элементлар мавжудлиги узок йиллар давом этган эвалюцион жараёнидан дарак беради.
Тукималар. Тукима тарихи, эвалюцион вужудга келиб умумий тузилишга эга булган маълум функцияни бажаришга ихтисослашган. Хужайра ва хужайра булмаган тузилмалар мажмуасидан иборат.
Эвалюция жараёнида 4 хил тукима вжудга келган:
1. Эпителий тукимаси.
2. Ички мухит тукимаси.

  1. Мускул тукимаси.

  2. Нерв тукимаси.

  1. Эпителий тукимаси чегараловчи тукима булиб, тана юзасини, хазм килиш найини ички юзасини коплаб туради. жигар, меъда ости бези ва бошка безла таркибига киради.

  2. Ички мухит тукимаси мезенхимадан хосил булади. бу тукима таркибига кон, лимфа, сийрак ва зич бириктирувчи тукимаси киради.

  3. Мускул тукимаси, мускул толаларидан тузилган булиб, нерв системасидан импульс булса, кискариш кобилятига эга мускул толаси кискарганда буйига кискариб - энига йугонлашади. Одатда 2 хил мускул толалари тафовут килинади:

А) кундаланг таргил ёки скелет мускули. Бу мускулни яна ихтиёрий мускул дейилади, чунки скелет мускули одамнинг ихтиёри билан кискаради. Кундаланг таргил мускул толалари хийла узун булиб, микроскоп остида каралганда турли хил нур синдириш хисобига ок ва кора чизиклар талланиб, кундаланг таргил холда куринади. Кундаланг таргил мускул толаси узун цилиндрсимон шаклга эга булиб, сиртдан юпка парда - саркоплазма билан уралган. Мускуллар толасини хужайра суюклиги - саркоплазма деб аталади.
Б) силлик мускул тукимаси, хужайра тузилишига эга. Силлик мускул барча ички аъзолар мускул каватини, томирлар девори мускул каватини ташкил килади. Силлик мускул секин ва узок муддат (чарчашни билмай) кискариш хусусиятига эга. Силлик мускуллар беихтиёр (одам ихтиёрига буйсунмай) кискаради, шунинг учун хам улар вегететив нерв системаси билан инервация килинади.
Силлик мускуллар хийла яхши регенерация (тикланиш) кобилятига куп микдорда эгадир.

  1. Нерв тукимаси, нерв системасини ташкил килади. Нерв системаси марказий ва преферик системалардан ташкил топган булиб, организмни ташки мухит билан боглаб туради.

Нерв системасини стуруктор-функционал бирлиги нейронлардан иборат. Нейрон нерв хужайраси булиб, танаси, калта шохлари ва узун шохдан иборат. Нерв хужайрасининг ядроси унинг танасида жойлашган.
Нерв хужайраси калта шохлари дендритлар оркали импульс хужайра танаси томон интилади, узун усик нейрит эса импульсларни нерв танасидан бошка нерв хужайрасига ёки ишчи органларга (мускул, безлар) утказади ва уларда нерв охирлари хосил килиб тугалланади. Нерв хужайраси усимталари сонига караб:

  1. Униполяр - битта усимталари.

  2. Биполяр - иккита усимтали

  3. Мултьиполяр - 3 ва ундвн ортик усимтали нерв хужайралари тафовут килинади. Ундан ташкари, псевдоуниполяр хужайралари хам бор.

Ундан ташкари, псевдоуниполяр хужайралар хам бор.
Псевдоуниполяр хужайралардан хар бир дона шох чикади ва Т-шаклида иккига - дендрит ва нейритга булинади. Нерв хужайраси барча усиклар билан бирга нейрон деб аталади. Нерв тукимаси таркибида нерв хужайрасидан ташкари, ёрдамчи ёки таянч тукима булиб, нейроглия деб шунга айтилади. Бу тукима бир неча хил хужайралардан ташкил топган. Нейроглиялар икки турга амкроглия ва микроглияга булинади.
Юкорида санаб утилган тукималардан органлар тузилган, хар бир органлар ва кисмлар бир-бири билан чамбарчас хам морфологик хам функционал богланган.
Оргоногенез: одамни эмбрион таракиёти 4-даврга булиниб, урганилади:

  1. Уругланиш даври

  2. Булиниш даври

  3. Гастуруляция даври

  4. Оргоногенез даври

Хомила вараклари эктодерма, мезодерма ва энтодермалар хосил булиши билан гаструляция даври тугайди ва эмбрион таракиётининг туртинчи даври органогенез бошланади. Масалан, нерв пластинкаси, нерв найига айланади ва ундан пировардида нерв системаси келиб чикади. мезодермани орка-дорсал томонидаги бошлангич сомитларидан склератом (скелкт), миотом (мускуллар) хосил булади.
Эмбрион кушувчи тукимаси - мезенхимадан эса кушувчи тукимани барча турлари шу жумладан тогай, суяк лимфа, кон томирлар, лимфатик тугунлар ва талок хосил булади. анатомияни, яъни янги тугилган чакалокдан бошлаб то каригунча булган анатомик узгаришини гапирган вактимизда 1965 йилда Москвада булиб утган Симпозиумда кабул килинган куйидаги ёш даврларига амал киламиз:
Чакалок 1-10 кунгача
Эмизикли давр 10 кундан 1 йилгача
Илк болалик 1-3 ёшгача
Биринчи болалик даври 4-7 ёшгача
Иккинчи болалик даври 8-12 ёшгача
Усмирлик даври 12-16 ёшгача
Успиринлик даври 17-20 ёшгача
Етилган давр 21-60 ёшгача
Муйсафид давр 61-74 ёшгача
Карилик даври 75 ёшдан кейин
Маълумки, дунёдаги одамларни хеч кайсиси бир-бирига мутлако ухшамайди. Хар бир одам узига хос тузилишга эга. Бу узига хослик борлигини олимларни куп йиллик тадкикотлари хар бир одамни гавда тузилишида узига хос тузилиш суяклар, мускуллар, ички аъзоларга ва айникса кон томир ва нервларнинг тузилишига хам тегишлидир.
Н.И.Пирогов уз даврида "индивидуаллик" хакида таълимот яратиш зарурлигини яратган эди. Одам аъзоларини тузилишини урганиш ва хамма учун хос "норма"ни аниклашга интилиш бехуда уриниш булиб колди. Чунки тадкикотчи топган навбатдаги норма ундан олидингисига ухшамайди, уни рад этди. Айникса, кон томирларни тузилиши, шохланишида хилма-хиллик ёки турлича вариантлар бехисоб булиб чикди, провардида уртача "норма" бехисоб вариантлар ичида йук булиб кетди. Амалий методика анатом олимлар олдига норма эмас конкрет анатомияни ишлаб чикишни куйди. Эндиликда беморларни даволаш учун шу одамни конкрет анатомиясини, ёки анатомик "норма"ни ана шу одамдни ёшига, жинсига, тулалигига, ориклигига, гавда тузилишига караб ички аъзолари кандай жойлашганини айтиб берувчи конкрет анатомия даркор булиб колди. Ана шу амалий илмий талабга жавоб уларок В.Н.Шевкуненко узининг куп йиллик кузатишлари натижасида барча одамларни гавда тузилишига караб уч тоифага - долихоморф, брахиморф ва мезоморф тоифасидаги одамларга булиш керак деди.
Долихоморф тоифасига баланд буйлик (оёклари узун) танаси нисбатан кискарок ва ингичкарок кишилар кирса, брахиморф тоифасига аксинча буйи паст, оёклари калта, танаси нисбатан узун булади. Буларнинг оралик формаси эса мезоморф тоифасидир.
Юкорида келтирилган хилма-хил тузилган одамларни ички аъзолари юрак, жигар, кон томир ёки нервлари хам турлича жойлашган ва бир хил куринишга эга эмас. Шундай килиб, В.Н.Шевкуненко одам гавдасини тузилишига караб унинг аъзоларини урганди, натижада конкрет анатомия келиб чикди.
В.Н.Шевкуненкани тоифий анатомияси узининг гояси билан сатериалистик диалектика ва эволюцион назарияга асосланган ва анатомияни урганишда котиб колган, узгармайдиган "Норма"га карши уларок, эволюцион ва диалетик методга асосланган таълимот эди. Сунгги йилларда организм тузилишини турли ёшдаги болаларда янги тугилган чакалоклардан бошлаб токи 10-15 ёшгача булган болаларда урганиб чикилди (Е.М.Моргорин).
Хаммага аёнки, янги тугилган чакалок гавда тузилиши катта одамни кичкина нусхаси эмас. Чакалокни боши нисбатан катта, буйи калта, кукрак кафаси пастда юкорига караб торайиб борган, оёклари калта, корни хийла узун булади. Бундай тузилишга эга булган чакалокни ички аъзолари хам катта одамникига ухшаган булмайди. Чакалокни гавда тузилиши ёшга караб одамдаги шаклни олади. Болалар анатомиясини узига хос хусусиятлари ва мураккаблиги бола докторларини катталардан ажралиб чикишини таказо килди. Шу туфайли сунгги йилларда болалар хирурги, болалар куз, кулок. Асаб касалликларини даволовчи врачлар ажралиб чикди.
Биз шу кеча-кундузда инсон организмида руй бераётган улкан анатомик ва физиологик узгаришлар, чунончи хозирги авлод вазнининг ортиклиги, буйининг узунлиги, гувохи булиб турибмиз. Инсон организмида руй бераётган ана шундай узгаришлар акселерация деб ном олган.
Акселерация лотинча суз булиб, тезланиш деган маънони беради. Купчилик олимларнинг фикрига кура, акселерация келгусида хам давом этаверади. Сунги 30-40 йил ичида усмирлар йигит кизларнинг буйи уртача 9,5-10см га усди. Бу демак,30-40 йил илгари уз тенгдошидан уларнинг буйи уртача 10см баланд булиб колганини билдирди.
Акселерация сабаби нима?
Дунё олимлари акселерация хакида турли туман назарияларни айтмокдалар. Радиотулкинлар, гелиоген, конситутцион, генетик назарий шулар жумласидандир. Аммо юкорида келтирилган назарияларни биронтаси хам мутлок назария каторига утгани йук. Купчилик олимлар акцелерацияни куп сабаблик, бунда социал фактор асосий ролни уйнайди, деган хулосага келмокдалар.
Хуллас акцелерация XX аср жумбоги булиб колмокда.
Организмнинг харакатга келтирадиган аъзолар, мускуллар, скелет ва уларни бириктириб турувчи бойламлардан иборат.
Скелет (ckeletos-куритилган), деган маънони англатиб бир канча алохида жойлашган суяклардан таркиб топган. Скелет организмда асосан 3 вазифани бажаради:

  1. таянч.

  2. харакат

  3. химоя вазифаларидир.

Одам суяги икки юздан ортикрок суяклардан тузилган булиб, огирлиги 5-6 кг ёки гавданинг 8-10% огирлигини ташкил этади. Суяк-(os, ossis) асосан суяк тукимасидан тузилган.
Суяклар суяк тукимаси икки хил органик моддалар /оссеин / /мугуз модда / колган 2/3 кисми анорганик моддалар, асосан кальций тузлари, айникса фосфор кислотали охак 51,04% ни ташкил этади. Суяклар эластикликлигини оссеин моддалари таъминласа, каттиклигини минерал тузлар хосил килади. Органик ва анорганик моддаларни суяклар таркибидаги нисбати натижасида керакли булган мустахкамлик вужудга келади ва бу холат ёшга караб узгариб боради.
Суякларнинг ички тузилишини уларни арралаб каралгандагина куриш мумкин. Улар икки хил моддадан яъни, бири зич (каттик)-substantia compasta моддаси булса, иккинчиси говак (кумик)-substantia spongicsa моддасидир. Суякларда каттик модда ташки кисмда жойлашган булса, говак моддалари ичкарида булади. суякларда сербар суяклар ички говак моддалар кам булиб, зич модда икки пластинкалари орасида юпка кумик холида учрайди. Калла суяги копкок кисмидаги говак моддалар diploe (икки кават) номи билан юритилади. Ана шу суякларни ички каттик пластинкаси шишасимон пластинка дейилади. Чунки унинг ташки пластинкаси юпка органик моддаси кам ва мурт булади. Сербар суякларни баъзи жойларида говак моддаси сира булмаслиги мумкин. Унда зич модданинг ташки ва ички пластинкалари бир бирига ёпишиб, битта бутун каватни хосил килади. Калла суяклари нукул говак моддалардан иборат булиб, ташки кисми эса факат юпкагина зич модда пластинкаси билан копланган.
Суякларнинг микроскоп остида курилганда, уни асоси гаверс пластинкаларидан тузилган купдан куп гавер каналчаларидан иборат эканлигини куриш мумкин.
Суякларни устки юзаси суяк пардаси (периост- periosieum) билан копланган булиб, (суякларни бугим юзалари, пайлар ва бойлам ёпишган жойларда периост булмайди). Периост суякларнинг алохида тешикчаларидан утиб борадиган толачалари воситасида суяклар устига махкам ёпишиб туради.
Периост икки каватдан, яъни ташки каватдаги толали фиброз тукимасидан ва ички нерв, кон томирларга бой булган суяк хосил киладиган кисмлардан иборат. Кон томирлари суякларга алохида озика тешиклари (foramina nutricia) оркали йуналиб боради. Периостнинг ички кавати суякларни энига устиради.
Суякларни ички кавати бушлик (cavitas medidlaris) хамма вакт суяк илиги билан тула.
Суяк илиги организмда кон яратади ва биологик химоя вазифасини бажаради.

Download 0.72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   73




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling