Anatomiya yangi indd

Harakatlar

yurish.

 Yurish odam gavdasining fazoda joy almashishni 

ta’minlovchi harakatlarning asosidir. Yurish murakkab lokomo-

tor harakat bo‘lib, uni ta’minlash faqat muskullar harakatigagina 

emas, balki tomirlarga, xususan, nerv sistemasiga ham bog‘liqdir. 

Odam yurganda asosiy ishni muskullar bajaradi, ammo ana shu 

muskullar ning ishini nerv sistemasi tartibga solib turadi. Yurilayot-

gan yuza yurish-tayanch sathi deyiladi. Tayanch yuzaning xilma-

xilligi muskullar ishini qiyinlashtirishi yoki osonlashtirishi mumkin. 

---

50

Masalan, tekis va qattiq yerda yurish muskullar ishiga osonlik va 

qulaylik tug‘dirsa, o‘ydim-chuqur yerlarda yurish ancha qiyinlik 

tug‘diradi. Yumshoq yerlarda yurish esa mustahkam tayanch yuza 

yo‘qligi tufayli ko‘p kuch sarf qilishni talab etadi. Shuning uchun 

ham bunday tayanch yuzada yurish odamni tez charchatadi. Yurgan 

vaqtda faqat oyoq kaftlarining polga yoki yerga tegib turgan yuza-

larigina emas, balki shu yuzalar oralig‘i ham tayanch yuzaga kiradi. 

Shuning uchun ham qumda yurgan odamga mayda qadam tashlab 

yurishdan ko‘ra, katta-katta qadam tashlab yurish osonroq bo‘ladi. 

Tik turgan odam yura boshlaganida o‘zining tik, muvozanatda 

turgan gavdasini muvozanatdan chiqaradi. Gavda muvozanatdan 

chiqib ketmasligi uchun tayanch oyoq tomonga sal engashadi va 

ikkinchi oyoqni oldinga o‘tkazib, navbatdagi qadamni tashlaydi.

Demak, yurish odam gavdasi muvozanatining buzilib, tiklanib 

turishining ketma-ket navbatlashishidan iborat ekan. Yurishga 

boshlaganda og‘irlik markazidan o‘tgan tik chiziq tayanch yuza-

sining old chegarasiga yetadi va undan ham o‘tib ketadi. Bu holda 

gavdaning oldinga qarab yiqilish xavfi tug‘iladi. Ammo gavdani 

yiqi lishdan saqlab qolish uchun dumba muskullari qisqaradi. Dar-

hol oldinga tashlangan ikkinchi oyoq yerga tovoni bilan, keyin bu-

tun panjasi bilan tegadi va tayanadi. So‘ngra orqadagi tayanch oyoq 

ham yerga tashlangan ikkinchi oyoq to‘g‘risiga kelganda to‘xtamay 

oldinga o‘tib ketsa, shu oyoq bilan bajarilgan ish yakka qadam 

deb ataladi. Har bir qadam ikki qismga — orqa va old qadamga 

bo‘linadi. Orqa va old qadamlarni ajratish gavdadan o‘tkazilgan 

frontal tekislikka qarab aniqlanadi.

Oldinga qadam tashlayotgan oyoqning harakati sonning to‘rt 

boshli, muskuli va chanoq-son bo‘g‘imini bukuvchi boshqa mus-

kullarning qisqarishi hisobiga, «orqa qadam» holidagi oyoqning ol-

dinga qadam tashlashi yerni oyoq uchi bilan itarish hisobiga, ya’ni 

boldirning uch boshli muskuli qisqarishi hisobiga amalga oshirila-

di. Nihoyat, oyoq yerdan uziladi va fazoda erkin holatda qoladi, 

yana sonning to‘rt boshli muskuli va chanoq-son bo‘g‘imi bukuv-

chi mus kullarining qisqarishi tufayli oldinga qadam tashlanadi va 

harakat takrorlanadi. Bir oyoq yerdan uzilib, fazoda turgan vaqtda 

ikkinchi oyoq albatta, yerga tayanib turgan bo‘ladi, ya’ni yurgan 

vaqtda yerdan uzilishga ulgurmaydi. yurish yugurishdan shu bi-

51

lan farq qiladi. Kishi yurib ketayotgan vaqtida gavdaning og‘irlik 

markazi biroz yuqoriga ko‘tarilib, yana pastga tushib turadi.

Og‘irlik markazining yuqoriga ko‘tarilishi oyoqlarni bir-biriga 

jipslash davriga to‘g‘ri kelsa, pastga tushish old va orqa qadam 

fazalarida bo‘ladi. Yurib ketayotgan odam og‘irlik markazining 

ko‘tarilib tushib turish amplitudasi 4—6 sm chamasida bo‘ladi. 

Yurish vaqtida faqat oyoq muskullari emas, balki gavdaning boshqa 

muskullari ham, ayniqsa qo‘l muskullari faol ishlaydi. O‘ng oyoq 

oldinga qadam tashlagan vaqtda o‘ng qo‘l orqaga, orqaga qad am 

tashlagan vaqtda oldinga chiqadi. Bu hol yurib ketayotgan odam 

gavdasini o‘z o‘qi atrofida buralib ketishdan saqlaydi. Shuning 

uchun ham qo‘l muskullarining harakat tezligi yurish tezligining 

o‘zgarishiga qarab o‘zgaradi.

Oyoq uchida yurish oddiy yurishdan farq qiladi. Oyoq uchida 

yurilganda boldir-oshiq bo‘g‘imini bukuvchi boldirning uch boshli 

muskuli bor kuchi bilan qisqaradi va boldir-oshiq bo‘g‘imi oxiriga-

cha bukilgan holatga keladi.