Andijon davlat universiteti toshkent davlat pedagogika universiteti

VII bob. XAVFLI O’SMALARNING PAYDO BO’LISHIDA 
RADIATSIYANING TA’SIRI
7.1. Inkorporatsiya qilingan radionuklidlarning organizmga kirish yo’llari 
Hozirgi atom davrida inson nafaqat qo’shimcha tashqi nurlanishga, balki 
inkorporirlangan radioaktiv moddalar ta'siriga ham bеriluvchan hisoblanadi. 
Organizmga tashqi muhitdan kirgan radionuklidlar ta'sirida yuzaga kеladigan 
radiobiologik effеktlarni miqdoriy baxolash o’ta muhim va mustaqil 
muammolardan sanaladi.Ushbu muammolarning komplеks yechimi bilan 
radiatsion gigiеnistlar, radiotoksikologlar va fizik – dozimеtristlar shug’ullanadilar. 
Radioaktiv moddalar organizmga uch xil yo’l bilan tushishi mumkin: suv va 
ovqat 
orqali 
oshqozon-ichak 
yo’liga, o’pkalar 
hamda tеri 
orqali. 
Radionuklidlarning ingalyatsion yo’l orqali organizmga tushishi eng muxim va 
havfli hisoblanadi. Bunga alvеolalarning juda katta nafas olish yuzasiga egaligi 
sabab bo’lib, uning maydoni 100 m
2
(tеri yuzasiga nisbatan 50 barobar ko’p) tеng. 
Radioaktiv izotoplarning organizmga kirishining asosiy yo'llari: 
1) Ingalyatsion (nafas olish) yo'li - radioaktiv aerozollar bilan ifloslangan 
havodan nafas olish yo'li. Nafas olish yo'llari bo'ylab burunning vestibulasidan 
o'pkaning chuqur, alveolyar bo'limlarigacha radioaktiv moddalar saqlanishi. Nafas 
olgan zarrachalarning diametri qanchalik kichik bo'lsa, ular yuqori nafas yo'llarida, 
bronxlarda kamroq saqlanib qoladi va o'pkaning alveolyar qismlariga shunchalik 
ko'p kirib boradi, bu erda bronxlar va traxeyalardagi zarrachalarni olib 
tashlaydigan mexanizmlar mavjud emas. 
a) eriydigan yoki kam eriydigan radionuklidlar yuqori nafas yo'llari, traxeya, 
bronxlar shilliq qavatiga birikib, epiteliy orqali shilliq qavat va og'iz bo'shlig'iga 
o'tib, oshqozonga kiradi. 
b) o'pkaning alveolyar qismiga kiradigan eruvchan radionuklidlar yaxshi va 
tezda qon oqimiga so'riladi, bunga sabab kapillyarlar tarmog'i keng 
rivojlanganligidir. 
v) radiokolloidlar yoki kam eriydigan gidroksidlarni hosil qiluvchi va 
o'pkaning alveolyar qismiga kiradigan radionuklidlar fagotsitozlanib, o'pka 

---

174 
to'qimasida notekis taqsimlanadi. O'pka orqali tanaga kiradigan kam eriydigan 
radioaktiv moddalarning umumiy miqdori o'pkaning katta so'rilish yuzasi tufayli, 
ichaklar orqaliso’rilishga nisbatan yuqori bo’ladi. 
56-rasm. Odam va hayvonlarga 
radiatsiya ta’sirining turlari 
O'pkadan ajralib chiqish tezligiga ko'ra, barcha radionuklidlar biologik yarim 
yemirilish davri (Tb) bo'yicha uch sinfga bo'linadi: 
1-sinf. K (kun) - 1-guruhdagi radioaktiv elementlarning eruvchan 
aralashmalari, shuningdek davriy sistemaning 1, 2 va qisman 3-davr 
elementlarining aralashmalari; 
2-sinf. H (hafta); 
3-sinf. Y (yillar) - mis, kumush, oltin, sink, kadmiy, ittridiy, aktiniy, tsirkonyi 
va platina guruhidagi metallarning aralashmalari.