Andijon davlat univyersiteti

particularly if they form acid anions which then entyer the groundwatyer.
7.1. Tuproqning nordonlashishi va o’rmonlarning zararlanishi 
Ekotizimlar hech qachon kationlardan xoli bo’la olmaydi. Hattoki tabiiy 
ekotizimlarda ham ildizlarning yuqori zichligi, Shuningdek organik kislotalar 
chuqur qatlamlarda ham kationlarning qayta joylashuvi orqali mavjud bo’ladi. 
Organik moddalarni mikroorganizmlar metabolizmga uchratadi va kationlarning 
ikkilamchi yig’ilishini boshqarib turadi (see Fig. 3.3.14). Bu jarayon borel xududga 
taalluqli, ya’ni Skandinaviyada aniqlangan podzol tuproq tarkibidagi namunalarda 
ma’lum bo’lgan (Schacht- schabel et al. 1998; Brady and Weil 2004).
Tropik hududlarda o’simlik qoplami uncha yaxshi bo’lmagan sharoitlarga 
ham moslashgan, yahni kationlar yo’qotilishi ruy bermagan. Qanday bo’lmasin 
kationli holat bilan bog’liq jarayon tropik iqlim uchun ham xos ekan Chadwick et 
al. (1999) Xuddi Shunday kation yo’qotishlar real xududdagi o’simlik qoplami 
uchun xos bo’lgan turli asrlarda lava oqimi yuz bergan sharoitlarda ham kuzatiladi 
(Fig. 3.5.1; Chadwick et al. 1999). Shunday qilib, tizimning kichik mineral 
kontsentratsiyalarda ham barqarorligi o’rganilgan (aftyer 10,000 years).
Ehtimol tabiiy jarayonlar sabab bo’luvchi kation yo’qotilishi kuchli kislotalar 
tomonidan tezlashtirilishi mumkin, agarda ular kislota anionlarini shakllantirsa, 
ularning sizot suvlariga bemalol kirishi tahmin qilinadi.
Yernst-Detlef Schulze, Yerwin Bech, Klaus Mullyer Hohenstein. Plant 
ecology. Springyer Byerlin-Heidelbyerg, Gyermany, 2005. P.456. 
Tuproq qoplami 
Tuproq qoplami yerning mustaqil qobig’i (pedosfera) bo’lib, u biosferaning 
energiya balansida muhim rol o’ynaydi. V. V. Dokuchaev tuproqlarni yerning ustki 
qobig’ini hosil qiduvchi aloxida tabiiy jismlar deb tariflaydi. Tuproqlar yuza tog’ 
jinslariga fizik geografik muqit bilan organnzmlarning ta’siri ostida paydo bo’lgan. 

---

128 
Tuproqning asosiy xususiyati o’simliklar organik moddalar hosil qilishini, ya’ni 
uning unumdorligini ta’minlash uchun sharoit yaratishdan iborat. Tuproqning ana 
shu unumdorligi tufayli o’simliklar bemalol o’sa oladi va quyosh energiyasidan 
foydalanib, yangi organik moddalar sintezlaydi. 
Tuproqning tog’ jinslaridan farq qiladigan ba’zi xususiyatlarini aytib o’tish 
mumkin. Bular tuproq qatlamining vertikal bo’yicha bir xil emasligi, ya’ni 
gorizontlarga ajralishi tuproqning muhim botanik-geografik ahamiyatga ega 
bo’lgan bo’shliqlarida sodir bo’ladigan o’zgaruvchanlikning keskin namoyon 
bo’lishi; tog’ jinslariga xos bo’lmagan fizik xususiyatlar, suv o’tkazuvchanlik, fazo 
o’tkazuvchanlik kabi xossalarning mavjudligi; tuproqning o’ziga xos fizik va 
kimyoviy xossalarga ega bo’lishi, ayniqsa ustki qatlaminiki organik moddalarga 
boy bo’lishi va o’simliklar uchun muhim bo’lgan oziq elementlarini to’plash 
qobiliyati; tuproqda juda ko’p sondagi organizmlar yashashi va o’simliklarning 
ildiz tizimi bilan o’zaro bog’liqligi; tuproqning mavsumiy dinamikasi va yil 
fasllarinnng 
o’zgarishi, chunonchi, o’simliklarning rivojlanish fazalari, 
mikroorganizmlarning hayot faoliyati dinamikasi ob-havo sharoiti bilan bog’liqligi 
va nihoyat, tuproqning boshqa barcha xususiyatlariga bog’liq holda uning 
unumdorligi katta ahamiyatga ega. 
XIX asrdayoq fitogeograflar o’simliklar xarakteri bilan tuproq orasidagi 
bog’liqlikni o’rganishga harakat qilganlar. O. Dekandol (1832) tuproqning organik 
moddalariga katta axamiyat bergan; Unger (1836) tuproqning kimyoviy 
xossalarini; Turman (1849) fizik xossalarini birinchi o’ringa qo’ygan; To`la tuproq 
yeritmasining osmotik bosimiga ko’proq e’tibor bergan. Lekin o’simlik uchui ham, 
umuman o’simliklar uchun ham tuproqning barcha asosny xossalari, chunonchi, 
uning ximizmi (mineral oziqlanishidagi elementlar, kislotaliligi va hokazolar), 
mexanik tarkibi, tuzilmasi, tuproq hosil qilish xarakteri, tuproqning kelib chiqish 
tarixi va tuproq tiplari katta ahamiyatga ega. 
Xossalari bilan bir-biridan farq qiladigan tuproq gorizontlari tuproqning 
vertikal profilini hosil qiladi. Bu farqlar o’simliklar ildizining o’sishi va 
rivojlanishida, tuproqdagi barcha organizmlarning hayot faoliyatida o’z aksini 

---

129 
topadi. Masalan, tabiiy podzal tuproqli yerlarda podzollashgan gorizont, sho’rtob 
tuproqli yerlarda esa yuvilib ketgan zich gorizont o’simliklarniig hayoti uchun bir 
oz yaroqli hisoblanadi. Tuproqning qalinlig’i ham muhim ekologik omil 
hisoblanadi. U Shuning uchun muhimki, o’simliklar ildizining tarqalishiga ta’sir 
etadigan tuproq ona jinsining va tuproq osti qatlamining joylashish darajasini 
ifodalaydi. Iqlim sharoiti ko’proq hosil bo’lishi uchun noqulay bo’lgan joylarda, 
masalan, Arktikada sayoz tuproq qatdami hosil bo’ladi. 
Tuproqning yoshini bilish Shuning uchun muhumki, vaqt o’tishi bilan tuproq 
hosil qilish omillari ta’sirida tuproq sezilarli darajada o’zgarib boradi. Tuproq faqat 
yuksak o’simliklar ta’sirida rivojlanib boradi, Fitotsenozsiz (yoki umuman 
biosenozsiz) tuproq bo’lmaydi va faqat fitotsenozgina tuproqning fizik va 
kimyoviy xossalarini o’zgartiradi, uning unumdorligini shakllantiradi. Tuproqning 
yoshi oshib borgan sari tarkibidagi karbonatlar kamayib boradi, ishqoriy 
reaktsiyasi ko’pincha kislotali reaktsiyaga o’tadi, organik moddalar miqdori ortadi 
va hokazo. Bu o’zgarishlarning hammasi o’simliklar qoplamiga va uning turlariga 
ta’sir etadi. 
Tuproqning suv rejimi to’g’risida suv ekologik omil degan bobda to’xtalgan 
edik. Odatda, suv rejimi juda o’zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi, 
vegetatsiyasiniig ayrim davrlarida o’simliklarning suv bilan ta’minlanishining 
kuchayib yoki aksincha keskin pasayib ketishi ana shunga bog’liq bo’ladi. Suv 
rejimining o’zgaruvchanligi ayniqsa janubiy dashtlar kichik xududida keskin 
namoyon bo’ladi, chunki bu yerlarda yil davomida tushadigan yog’in bir xilda 
taqsimlanmaydi va suv bug’lanishi juda yuqori darajada bo’ladi.
Tuproqning issiqlik rejimi haqida ham yuqorida gapirilgan edi. Ma’lumki, 
tuproqning issiqlik rejimi joyning rel`efiga va yonbag’irlarning qiyaligiga, lekin 
birinchi navbatda iqlim sharoitiga bog’liq bo’ladi. Iqlim qancha issiq bo’lsa, tuproq 
shuncha tez va chuqur isiydi, u qancha kontinental bo’lsa, temperaturasining 
mavsumiy o’zgarishi shuncha keskin bo’ladi. Tuproqning issiqlik rejimi, ayniqsa, 
issiqlik yetishmasligi o’simliklarda bir qator morfologik va ekologik holatlarni 
yuzaga keltirishi mumkin, bu hol o’simlik qoplami tuzilmasini belgilaydi. 

---

130 
Tuproqning havo rejimi suv rejimi bilan uzviy bog’langan bo’lib, tuproq 
qancha nam bo’lsa, unda havo shuncha kam, ya’ni uning ayeratsiyasi ham shuncha 
yomon bo’ladi. Yoki aksincha, tuproq ayeratsiyasi qancha kuchli bo’lsa, u haddan 
tashqari qurib ketadi. Yog’in ko’p tushadigan gumid iqlimli xududlarda (tundrada, 
ninabargli o’rmonlarda) tuproq ayeratsiyasi juda past bo’ladi. Tuproq nami turg’un 
bo’lganda, tarkibidagi loyqa zarrachalari miqdori ortganda va tizim yo’qolgan 
hollarda ayeratsiya pasayib ketadi. Aksincha, tuproq serg’ovak bo’lganda 
gravitatsion suv oqimi kuchayadi, bu esa ayeratsiyani va shunga muvofiq ravishda 
tuproqning qurishini kuchaytiradi.