Andijon davlat univyersiteti

9.2. Biotik omillarning guruxlari 
O’simliklar tabiiy sharoitda kamdan-kam hollarda tevarak-atrofdan 
himoyalangan tur sifatida o’sadi va faqat abiogen omillar kompleksi ta’sirini 
sezadi. Odatda, o’simliklar guruh hosil qilib, boshqa komponentlar bilan birga, 
ya’ni hayvonlar, mikroorganizmlar, tuproq va boshqalar bilan u yoki bu darajadagi 
murakkab ekotizim tarkibiga kiradi. O’simliklar hayvonlar, mikroorganizmlarning 
o’zaro ta’siri alohida guruxni tashkil etuvchi biotik omillarni keltirpb chiqaradi. 
Boshqacha aytganda, biotik omil deganda, barcha tirik organizmlarning yashash 
jarayonida o’zaro va bir-biriga nisbatan ma’lum darajada munosabatda bo’lishi 

---

156 
hamda ta’sir ko’rsatishi tuShuniladi. Shuni ham aytish kerakki, yer yuzidagi barcha 
o’simlik va hayvonlar turining hamda mikroorganizmlarning hayot faoliyati bir-
biriga bog’liq holda kechadi. SHunga ko’ra, tabiatda bironta o’simlik yoki hayvon, 
yoki bo’lmasa mikroorganizm turi yakka holda yashashi, bir-biriga bevosita yoki 
bilvosita ta’sir ko’rsatmasdan hayot kechirishi mumkin emas. 
Qisqasi, o’simliklar qoplamini tashkil etadigan barcha o’simliklar guruxi, 
tuproqdagi, suvli muhitdagi mikroorganizmlar, Shuningdek, hayvonlar guruhi 
doim o’zaro ta’sir etib hayot kechiradi. 
Biotik omillar quyidagi guruxlarga bo’lib o’rganiladi: 
a) o’simliklarning o’simliklarga ta’siri; 
b) hayvonlarniig o’simliklarga ta’siri; 
v) mikroorganizmlarning o’simliklarga ta’siri; 
g) yuqoridagi uch gurux organizmlarning o’zaro ta’siri. 
9.3. O’simliklarning o’simliklarga ta’siri 
Guruhdagi o’simliklar doimo boshqa o’simliklar ta’sirida bo’ladi., 
Fitotsenozda o’simliklarning bir-biriga ta’sirini o’rganishda tuban o’simliklarni 
ham ko’zda tutish kerak bo’ladi. Mikroorganizmlar yuksak o’simliklarga ham 
ta’sir ko’rsatadi, bir tur yuksak o’simlikning boshqasiga ta’sir ko’rsatishi ham tez-
tez uchrab turadi. Shunday qilib, o’simliklarlarning o’simliklarga ko’rsatadigan 
ta’siri juda xilma-xil bo’ladi. Ularning bevosita va bilvosita ko’rsatadigan ta’siri 
farq qilinadi. 
O’simliklarning o’simliklarga bevosita ko’rsatadigan ta’siriga quyidagilar 
kiradi: parazitizm, simbioz holat, bir o’simlikning boshqasiga mexanik ta’siri, bir 
o’simlik boshqasini siqib chiqarishi, lianalar va epifitlar. 
Parazitizm ta’sir ko’rsatish deganda, Shuni tuShunish kerakki, bunda bir 
o’simlik (parazit) boshqa o’simlik tanasi hisobiga yashaydi. Ko’pgina tuban 
o’simliklar yuksak o’simliklarda parazitlik qilgan holda hayot kechiradi, ayniqsa 
ular orasida zamburug’ va bakteriyalar ko’pchilikni tashkil qiladi. Bu xildagi 
o’simliklar xo’jayin o’simlikka zaharlaydigan darajada ta’sir qiladi, asta-sekin uni 

---

157 
nimjon qilib qo’yadi, ko’pincha esa nobud qiladi. Ular boshoqdosh va o’t 
o’simliklarnigina emas, balki daraxt hamda butalarni ham nobud qiladi. 
Yuksak o’simliklar orasida Cuscuta turlari ancha xavfli parazitlardan 
hisoblanadi. Cuscuta trifolii - sebargada, Cuscuta arvensis - beda, soya, no’xatda 
va boshqa o’simliklarda parazitlik qiladi. Zarpechak, ya’ni boshqa o’simliklarga 
chirmashib o’sadigan begona o’t urug’i o’simliklar nihollari yetarli kuchga kirgan 
davrda una boshlaydi. Jumladan, zarpechak nihollarining uchi xo’jayin o’simlikni 
topib, uning atrofiga o’ralib va so’rg’ichlari bilan o’simlikga tirmashib oladi. Bu 
so’rg’ichlar shakli o’zgargan to’yintiruvchi ildizlardir. Zarpechak xo’jayin 
o’simlikka yaxshiroq yopishgan holda tuproq bilan aloqasini yo’qotadi va to’la 
parazitga aylanadi. Yashil barglarini yo’qotgan va xo’jayin o’simlik hisobiga 
oziqlanadigan o’simliklar to’la parazitlar deb ataladi. To’la parazitlarga shumg’iya 
(Orobanche) avlodining turlari ham kiradi, ular ildiz parazitlari hisoblanadi, chunki 
shumg’iya urug’i xo’jayin o’simlik ildizlariga bevosita tekkandagina una 
boshlaydi. Ular shuvoq ildizlariga yopishib yashaydi. Havorang shumg’iya qum 
shumg’iyasi shular jumlasidandir. Tamakida, pomidorda va boshqa o’simliklarda 
shoxli shumg’iya dastarbosh ildizida tukli qizil shumg’iya parazitlik qiladi. 
Bundan tashqari, chala parazitlar ham bo’ladi. Bular xlorofillga ega bo’lib, 
o’zi uglevodlar hosid qiladi, lekin xo’jayin o’simlik hisobiga suv va unda yerigan 
tuzlarni oladi. Chala parazitlarning tipik vakili doim yashil, xlorofillga boy bo’lgan 
o’simliklardan oq omeladir. U oqqarag’ayda, olmada, jo’kada va terakda parazitlik 
qiladi. 
Simbioz bu o’simliklarning birgalikda yashashidir, masalan, lishaynik suv 
o’tlari va zamburug’larning birga yashashi. Zamburug’lar bilan chirmashgan suv 
o’tlari, ulardan suv va unda yerigan mineral tuzlarni oladi, bularni zamburug’lar 
tuproqdan o’zlashtiradi. Zamburug’, o’z navbatida, suv o’tlaridan ba’zi oziq 
moddalarni, asosan uglevodlarni oladi. Masalan, mikoriza zamburug’ining yuksak 
o’simliklar ildizida yashashi ham simbiozga misoldir. Mikoriza ko’p daraxt va o’t 
o’simliklarda topilgan. Ichki (endotrof) va tashqi (ekzotrof) mikoriza farq qilinadi. 
Endotrof mikorizada zamburug’lar ildizning ichida bo’ladi, ekzotrof mikorizada 

---

158 
esa o’simlik ildizlarining uchini g’ilof kabi o’rab olgan bo’ladi. Endotrof mikoriza 
tufayli ko’pchilik o’simliklar, masalan, orxideya, archagul, boshoqdosh o’simliklar 
nitrat tuzlari kamchil tuproqlarda o’sishi mumkin. Bundan tashqari, rizosferadagi 
zamburug’li o’simliklar azotli birikmalarning ba’zi tuzlaridan foydalanadi. 
Ekzotrof mikorizada zamburug’ giflari bilan faqat ildizni o’rab olmay, balki 
ulardan ba’zilari ildiz hujayralari ichiga qisman kirnb, ulardagi uglevodlarni 
o’zlashtaradi. Zamburug’ning tashqi giflari ildizdan ajralgan moddalar bilan 
oziqlanadi. Zamburug’ning alohida giflari tuproqqa kirib, undagi suv va unda 
yerigan oziq moddalarni o’zlashtiradi, bu esa o’simlikning o’sishi va rivojlanishiga 
imkon beradi. 
Lianalar boshqa o’simliklardan tayanch sifatida foydalanib o’sadigan 
o’simliklardir. Lianalar yorug’sevar o’simliklar guruxiga kiradi va barglariga 
yoruglik yaxshi tushishi uchun boshqa o’simliklardan balandroq ko’tarilib oladi. 
Lianalarning poyasi nimjon bo’lib, vertikal holatda o’sa olmaydi, Shuning uchun 
ular boshqa o’simliklarga, ya’ni daraxt va butalarga tayanib (chirmashib) o’sadi. 
To’qaylarda o’sadigan ilono’t yovvoyi tok limono’t va boshqalar lianalarga kiradi. 
Tropik o’rmonlar lianalarga boy bo’ladi, bu yerlarda ular yaxshi rivojlanadi va 
turlarga boy bo’ladi. 
Epifitlar boshqa o’simliklarda o’suvchi o’simliklardir; Ular bu xildagi 
o’simliklardan mustahkamlanish joyi sifatida foydalanadi va xo’jayin o’simlikka 
zarar yetkazmaydi. Odatda, ular daraxtlarda, butalarda, lianalarda, poya, shoxlar 
orasida, uncha ko’p miqdorda bo’lmasa ham tuproq to’plangan joylarda o’sadi. 
Epifitlar havo sernam bo’lgan tropik xududlarda ko’p uchraydi. Ularga 
Vgomelacta oilasining ko’p turlari va orxideyalar kiradi. 
O’simliklarning o’simliklarga bilvosita ta’siri tuproq, iqdim, hayvonlar va 
mikroorganizmlar orqali o’tadi. Garchi bu ta’sir har xil bo’lsa ham, ular orasida tor 
doiradagi munosabat va o’zaro bog’liqlik mavjud. Ma’lumki, fitotsenozda bir 
o’simlik boshqalariga qaraganda ustun bo’luvchi, asosiy, ya’ni muhit hosil 
qiluvchi fitotsenoz quruvchisi bo’lib hisoblanadi. Bu asosiy o’simlik asta-sekin 
muhitni o’zgartirib, boshqa o’simliklar uchun qulay sharoit yaratadi. Lekin bu 

---

159 
xildagi sharoit ikkinchi o’simlikka qulay, uchinchisi uchun esa noqulay bo’lishi 
mumkin. O’simliklarning bir-biriga tuproq orqali ta’siri tuproq fizik xossalarinnng, 
ya’ni mexanik tarkibi, strukturasi, zichligi, rangining o’zgarishi jarayonida, 
kimyoviy xossalarining, ya’ni tuz rejimining, ildiz ajratmalari, o’lik qoldiqlarning 
o’zgarishi jarayonida sodir bo’ladi.