Andijon davlat univyersiteti

VIII-BOB. OROGRAFIK OMILLAR 
8.1. Orografik omillarning o’simliklar qoplamiga ta`siri 
Bular bilvosita omil bo’lib, o’simliklarga to’g’ridan-to’g’ri ta`sir etmay, balki 
boshqa omillar orqali ta`sir ko’rsatadi. Masalan, ular iqlim omillari orqali ta`sir 
etishi mumkin. Orografik omillarga dengiz sathiga nisbatan balandlik, 
yonbag’irlarning ekspozidiyasi (quyoshga nisbatan joylashganligi) va qiyalik 
kiradi. Orografik omillarning o’simliklar qoplamiga ta’siri faqat yerning geografik 
kengligiga (xududlarga) qarab emas, balki dengiz sathidan qanchalik balandlikda 
joylashganligiga qarab ham o’zgarib turadi. Bu holat ayniqsa tog’li xududlarda 
keskin namoyon bo’ladi. Ma’lumki, toqga har 100 metr ko’tarilib borgan sari, 
temperatura 0,5° ga pasayib boradi. SHunga ko’ra, o’simliklar qoplami ham 
o’zgarib boradi. O’rta Osiyo o’simliklar qoplamini o’rgangan . Botaniklar, 
tekislikdan tog’lar tomon ko’tarilgan sari o’simliklar qoplami xuddi geografik 
xududlarga qarab o’zgargani singari ma’lum qonuniyatga muvofiq o’zgarib 
borishini aniqlaganlar. 
O’rta Osiyoda dengiz sathidan ko’tarilish darajasiga qarab, o’simliklar 
mintaqalari ketma-ket keladi. Masalan, cho’llar, adirlar, yaylovlar. SHu bilan birga 

---

152 
har qaysi mintaqa o’z navbatida ikki bosqichga bo’linadi: pastki va yuqorigi (bu 
O’zbekistonlik botanik olim, akademik Q. 3. Zokirov tomonidan taklif qilingan). 
Shuni ta`kidlab o’tish kerakki, har qaysi o’simlik mintaqasining chegarasida 
dengiz sathidan balandlikga ko’tarilgan sari o’simliklarnnng balandligi, tanasining 
diametri, shox-shabbasining shakli, ba’zan hosilga kirish tezligi ham o’zgarib 
boradi. 
8.2. O’simliklarning tarqalishida ekspozitsiya va yonbag’irlarning 
qiyaligining ahamiyati 
O’simliklarning tarqalishida ekspozidiya va yonbag’irlarning qiyaligi ham 
katta ahamiyatga ega. Masalan, shimoliy yonbag’irlar janubiy yonbag’irlarga 
qaraganda sernam bo’lib, o’simlik qoplamining qalinligi bilan xarakterlanadi. 
Janubiy 
yonbag’irlarda 
issiqsevar 
va 
yorug’sevar 
o’simliklar o’sadi. 
Adabiyotlarda, odatda, tog’lardagi daraxtzorlar shimoliy yon-bag’irlar bilan 
bog’lanib ketgan deb qayd qilinadi. Buni faqat tabiiy sharoit, yuqori darajadagi 
namlik va xilma-xil bo’ladigan tuproq sharoitining muvofiq kelishi bilan izohlash 
mumkin. Lekin tog’lardagi o’simliklar qoplami qanday joylashganligiga diqqat 
bilan nazar tashlasak, tog’ning qishloqdan ancha uzoq va odam borishi ancha qiyin 
bo’lgan shimoliy va janubiy yonbag’irlari o’simliklar bilan qoplanganligini 
ko’ramiz. Janubiy yonbag’irlarning o’rmonsizligini odam ta’siridan deb tushunsa 
bo’ladi. Ma’lumki, janubiy yonbag’irlarda qor ancha yerta yerib ketadi va O’rta 
Osiyo aholisi ilgaridan bu yerlardan dehqonchilik maqsadlarida foydalanib kelgan. 
Buning natijasida janubiy yonbag’irlar o’rmonsizlanib qolgan. 
Yuqorida aytilganidek, o’simliklarning tarqalishida yonbag’irlarning qiyaligi 
muhim rol` o’ynaydi. Yonbag’irning qiyaligi asosan tuproqning suv bilan 
ta’minlanish darajasiga, yog’in miqdoriga, ayniqsa kuchli bo’ladigan yog’inlarga 
bog’liq. Ma’lumki, anchagina tik yonbag’irlardan suv juda tez oqib tushadi va 
tuproqni hamda u bilan birga o’simliklarni ham ma’lum darajada yuvib ketadi. 
Kamroq qiya bo’lgan yonbag’irlarda esa namlik ko’proq ushlanib qoladi va 
tuproqniig chuqur qatlamlarigacha nam kirib boradi. Bunday yonbag’irlarda 
o’simliklar qalin bo’lib o’sadi va rivojlanadi. Olib borilgan ko’plab kuzatishlarda 

---

153 
aniqlanishicha, yonbag’irlar qiyaligining kritik burchagi 10-12° ga teng bo’ladi. 
Yonbag’irlarda Shunday qiyalikdan boshlanib eroziya egatlari kuzatiladi. 
Yonbag’ir qancha qiya bo’lsa, shuncha ko’p isiydi, shunga mos ravishda 
o’simliklari ham shuncha kam bo’ladi.