Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

Taklif qilinayotgan tavsiyalarning samaradorlik tamoyilida tavsiyalar 
albatta taklif qilinayotgan odamga yordam berishi shart. Test natijalari asosida
taklif qilinayotgan tavsiyalar befoyda tasodifiy holatlani keltirib chiqarmasligi 
kerak.
Psixodiagnostika bilan shugʻullanuvchi odamlarga maxsus malakaviy 
talablar qoʻyiladi. Asosiylari quyidagilardir: nazariy tayyorgarlik; psixodiagnostik 
metodikalarni va ulami o ‗tkazish shart sharoitlarini mukammal bilishi; biron-bir 
metodikani amaliyotda qoʻllay olishda zaruriy tajribaga ega boʻlishi. Har qanday 
psixodiagnostik metodika yoʻq joydan paydo boʻlmaydi, balki (tashxislash) 
oʻrganilayotgan ob'ektning psixologik nazariyasi asosida vujudga keladi va 

---

202 
rivojlanadi. Masalan, inteliekt testlari, intellektning hayotiy voqeliklarda namoyon 
boʻlishi, ahamiyati. tuzilishi va uning tabiati haqidagi ilmiy tasavvurlarga 
asoslanadi.
Shaxs testlari, shaxsning tuzilishi, shaxs xususiyatlarining taraqqiyoti va 
tabiati, ilmiy ma'nosi haqidagi nazariyalarga asoslanadi. Psixodiagnostik m 
etodikalardan toʻgʻri foydalana olish uchun albatta uning nazariy asoslarini bilish 
shart, aks holda psixodiagnost tadqiqot natijalarining analizi, sharhlash va 
xulosalarda xatoliklarga yoʻl qoʻyishi mumkin. Eksperimentator biron-bir 
psixologik testni mukammal oʻzlashtirib olmagan boʻlsa va hech boʻlmaganda
o ‗zida boshqa bir odamda sinab koʻrmagan boʻlsa, uni qoʻllashga haqli emas. 
Bundan tashqari, psixodiagnostik metodikalami qoʻllashning shart sharoitlariga 
qat'iy amal qilish shart. Ammo har qanday voqelikda ham psixologik tashxis bilan 
kim shugʻullanishidan qa'tiy nazar - mutaxassismi yoki qiziquvchimi, quyidagi 
ma'naviy-ahloqiy me'yorlarga rioya qilishi shart:
Shaxsni oʻz xohishisiz psixologik tadqiqotga jalb qilish man qilinadi, faqat 
ba'zi bir hodisalar bundan mustasno, ya'ni sud tibbiyot amaliyotlari agar qonun 
bilan chegaralanmagan boʻlsa.
Psixologik testlar o ‗tkazishdan oldin sinaluvchi, tadqiqot jarayonida oʻzi 
anglamagan holda, oʻz fikri va hissiyotlari haqida m a'lumotlar berib turishi
toʻgʻrisida ogohlantirib qoʻyilishi kerak. Har bir odam agar qonun bilan 
chegaralanmagan b o ‗lsa, test natijalarining qachon, kim tomonidan va qanday
maqsadda qoʻllanilishi haqida bilishga haqlidirlar.
Psixologik test natijalari tadqiqot o ‗tkazgan shaxs tom onidan sinaluvchiga 
tushunarli bolgan shaklda tayyorlab taqdim qilinadi. Voyaga etmagan bolalar bilan 
oʻtkazilgan test natijalarini ularning ota-onalari yoki ulam ing o ‗rnini bosuvchi 
shaxslar bilishga haqlidir. Agar test shaxsning psixologik taraqqiyot darajasini 
aniqlash maqsadida oʻtkazilsa, u holda sinaluvchi nafaqat testning maqsadini, balki 
kim tomonidan nima asosida test natijalarining xulosasi chiqarilishini bilishga 
haqlidir. Amaliyotda psixologik testlarni qollashda asosiy javobgariik ulardan 
foydalanayotgan shaxslar, tashkilotlar va psixologlar zimmasidadir.

---

203 
Psixologiyada test deb, oʻrganilayotgan xususiyatning rivojlanganlik 
darajasini, miqdoriy va sifat koʻrsatkichlarini bir biriga taqqoslash imkonini 
beruvchi standartlashtirilgan psixodiagnostik metodikaga aytiladi. Metodikaning 
standartlashtiriIishi tushunchasining ma‘nosi shundan iboratki, u voqea, 
hodisalardan boshlab sinaluvchiga beriladigan koʻrsatmalar. hisoblash usuli, 
olingan natijalarni sharhlash bilan tugaydigan, butun jarayonning hammasi, hamma 
vaqt va har joyda bir xil qoʻllanilishiga aytiladi. Testlar yordamida olingan bahoiar, 
agar test toʻgʻri qoʻllanilgan boʻlsa, test qachon, qaerda, qanday qilib va kim
tomonidan qoʻllanilganidan qat‘iy nazar ularni bir-biri bilan tenglashtirish, 
taqqoslash deb yuritiladi. Har xil psixodiagnostik metodikalarda testlarning 
validlik, ishonchlilik, aniqlik va bir xillik mezonlariga juda qat'iy talablar 
qoʻyiladi. Testlarning koʻpíab turlari mavjud va ularni qollanish asoslariga qarab 
bir necha guruhga boiish mumkin:
test predmetligi boʻyicha (sifati boyicha, ya'ni aynan sifatni testlar yordamida 
baholash);
testlarda topshiriqlardan foydalanishning alohida xususiyati;
materiallar boʻyicha sinaluvchiga talablar;
ob‘ekt boʻyicha baholash.
Predmetligi boʻyicha testlar intellektual shaxsiy va shaxslararo testlarga
boʻlinadi. Testlarda topshiriqlardan foydalanishning alohida xususiyati boʻyicha 
amaliy, obrazli va soʻzli testlar. Test materiallarining tavsifi boʻyicha sinaluvchiga 
talablar, blankali va apparaturali testlarga boʻlinadi. Ob'ekt boʻyicha baholash — 
protsessual testlar, yutuqqa erishish testi, holat va xususiyatlar testi. Intellektual 
testlar shaxsning aqliy faoliyati rivojlanganlik darajasi va ularni alohida bilish 
jarayonlarini (idrok, diqqat. xayol. xotira. nutq) baholashda qollaniladi. Shaxs 
testlari insonning barqaror individual xususiyatlari, xatti harakatlarini aniqlash, 
bunga: temperament, xarakter. motivatsiya, emotsiya va qobiliyatlarni aniqlovchi 
testlar kiradi. Bundan tashqari, shaxsni har tomonlama, shaxs holatini kompleks 
baholash alohida xususiyatining rivojlanganlik darajasini baholash testlari
ham mavjud. Bunga Kettell, MMP va boshqa testlar kiradi. Xususiy testlar

---

204 
yordamida, shaxsning alohida belgilari, motivlar, emotsiyalar, masalan xarakter 
aktsentuatsiyasi, xavotirlik, lokus nazorati, yutuqqa erishish motivi, tajovuzkorlik 
va boshqalar aniqlanadi. Shaxslararo testlar har xil ijtimoiy guruhlarda 
odamlarning munosabati sifatida ijtimoiy-psixologik oʻz-oʻzini attestatsiya qilish 
testi.
Amaliy testlar o 'ziga topshiriq va shakllarni qamrab oladi, bunda sinaluvchi 
aniq predmet materiallari ularni almashtiruvchi materiallar bilan koʻrgazmali-
harakatli reja asosida amaliy ish bajaradi. Obrazli testlar obrazlar, surat, rasm, 
sxema va tasavvurlar bilan mashqlarni oʻz ichiga oladi. Verbal testlar soʻzli 
topshiriqlardan iborat, ular tushunchalarni aniqlash, xulosa chiqarish, har xil
soʻzlarning ma'nosini anglash va taqqoslash hamda bu soʻzlar bilan har xil 
mantiqiy operatsiyalarni bajarishni oʻz ichiga oladi. Testlarda qoʻllaniladigan
koʻpgina topshiriqlar kompleks xarakterga ega va bu testlarda amaliy, nazariy, 
obrazli va verbal topshiriqlar mujassamlashgan. Bu odamning real hayotdagi koʻp 
vazifalari kompleks xarakterga ega ekanligi bilan bogʻliqdir. Shuning uchun ham, 
testlar, kishining real hayotdagi yutuqqa erishish imkoniyati va xulqini aytib berish 
uchun o ‗tkaziladi.
Blankali testlar - sinaluvchida test materiallari sifatida har xil shakldagi 
blankalarda foydalaniladi, masalan, rasmlar, sxemalar, jadvallar va savolnomalar. 
Apparaturali testlar - bu shunday testlarki, unda test natijalarini qayta ishlash va 
koʻrsatish uchun har xil turdagi apparaturalar qoʻllaniladi, masalan, audio va 
videotexnika, elektron hisoblash mashinalari.
Protsessual testlar yordamida qandaydir bir psixologik xulqiy jarayon
o ‗rganiladi va unga aniq miqdoriy va sifatiy tahlil beriladi. Masalan, materiallarni 
esda olib qolish jarayoniga. individlarning guruhda shaxslararo hamkorlik jarayoni 
tahlilini misol sifatida keltirish mumkin. Yutuqqa erishish testlari kishining 
qandaydir bir faoliyatida. bilish sohasining qandaydir bir turida yutugʻini 
baholashda 
qollaniladi, 
masalan, 
tafakkurning 
mantiqiyligi, 
diqqatning 
barqarorligi, verbal tafakkurning rivojianganlik darajasi. Holatlar va xususiyatlar 
testlari shaxs psixologik sifatlarining barqarorligini diagnostika qilish bilan 

---

205 
bogliqdir. Masalan, shaxs xislatlari, temperament xususiyati, qobiliyatlari va 
boshqalar. Proektiv testlar maxsus guruhga ajratiladi. Proektiv test kishining
u yoki bu psixologik sifatini togʻridan-toʻgʻri emas, balki bavosita baholaydi. 
Bunday baholash kishining koʻp m a'noli ob'ektlarni qanday qabul qilishi va talqin 
qilishining analizi natijasida olinadi. Bunga: surat syujetining noaniqligi, shaklsiz
dogʻlar, tugallanmagan jumlalar va boshqalar kiradi. Bunday ob'ektlarni tahlil 
qilish va baholashi kishi ongsiz ravishda oʻz - o ‗zining «proektsiyasini» koʻrsatib 
berishi deb yuritiladi. Bu guruh testlariga, Rorshax testi, Tematik Appertseptiv 
Test (TAT) va boshqalar kiradi. Proektiv testlar sinaluvchining yashirin va 
anglanilmagan psixologik xususiyatlarini psixodiagnostika qilish zarurati
tugʻilganda qoʻIlaniladi. Psixodiagnostik eksperiment metod sifatida kamdan-kam 
voqelikda, asosan, kishining zarur psixologik sifatini boshqa usullar bilan aniqlash 
va baholash imkoniyati boʻlmaganda qoʻllaniladi. Protsessual testlar, tadqiqotchini 
sinaluvchida kechayotgan psixik va xulqiy jarayonlarning xususiyatlari 
qiziqtirganda qoʻllaniladi, yutuqqa erishish testlari esa kishining qobiliyati,
koʻnikma va malakalarini baholash vazifasini oʻtaydi. Intellekt testlaridan 
kishining intellektual taraqqiyotining umumiy ko ‗rsatkichini aniqlash va miqdoriy 
baholash zarurati tugʻilganda foydalaniladi.
Psixodiagnostik metodlar singari testlarga ham qat'iy talablar qoʻyiladi:
1. Testning ijtimoiy - madaniy adaptatsiyasi. Bu soʻzlar tuzilmasi, test topshiriqlari 
va test baholari hamda sinaluvchiga berilayotgan test topshiriqlari ushbu jamiyat 
madaniyati milliy qadriyatlariga mos boʻlishi zarur degan ma‘noni anglatadi.
Masalan, Evropada tuzilgan test boshqa bir mamlakatda birinchi marta
qoʻllanlayotgan boʻlsa va bu mamlakatda intellekt strukturasi soʻz-mantiqiy 
boʻlmasa, balki obrazli amaliy tafakkurli boʻlsa, test albatta ijtimoiy-madaniy 
moslashtirilgan bolishi shart. Agar test moslashtirilmagan holda, ya'ni qanday
boʻlsa shundayligicha qoʻllanilsa, u holda biz juda past natijalar olamiz va natijalar 
ushbu mamlakatda yashovchi kishilarning tafakkuri taraqqiyotining koʻrsatkichiga 
mos kelmaydi. Ba'zan buning aksi, ya'ni ushbu mamlakatda soʻz-mantiq tafakkuri 
asosiy rolga ega boʻlsa-yu, test topshiriqlari amaliy tafakkurga oid boʻlsa, u holda 

---

206 
biz aqliy taraqqiyotning noadekvat koʻrsatkichiga ega boʻlamiz. 2. Test 
topshiriqlarining sodda tuzilganligi va bir ma'noliligi. Ushbu talabga binoan, 
testning soʻz va boshqa topshiriqlarida ya'ni, soʻz, rasmlar kishilar tomonidan har 
xi] idrok qilinishi va tushunilishi momentlari bolmasligi kerak. 3. Test 
topshiriqiarini bajarishda vaqtning chegaralanganligi. Bunda psixologik test 
topshiriqiarini bajarishda vaqt 1,5-2 soatdan oshmasligi lozim, chunki kishi
oʻzining ish qobiliyatini yuqori saviyada uzoq muddat ushlab turishi juda 
mushkuldir. 4. Ushbu test uchun me'yorlarning mavjudligi.
Test me'yorlari deb ushbu test reprezentativligining oʻrtacha koʻrsatkichi 
tushuniladi. Ya'ni koʻp odamlardan toʻplab olingan koʻrsatkichlarning oʻrtacha 
koʻrsatkichi bilan individning koʻrsatkichi taqqoslanib, uning psixologik 
taraqqiyoti baholanadi. Test me'yorlari asosan, sinaluvchilarning yoshi. jinsini aniq 
bilgan holda. katta tanlama guruhidan olingan test natijalarining oʻrtacha bahosi va 
keyinchalik ularning yoshi, jinsi va bir qancha relevant koʻrsatkichlarini 
differentsiyalash bilan aniqlanadi.
Psixodiagnostik metodikaning validligi haqida mulohaza qilar ekanmiz, 
validlikning bir necha turi borligini va ularning har birini alohida koʻrib chiqish 
hamda baholash zarurligini qayd etamiz. V alidlik - nazariy, am aliy, empirik, ichki 
va tashqi bolishi mumkin.