Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

10.2. SHaxs kasbiy shakllanishi jarayonidagi inqirozlari 
Olingan natijalar sifat va miqdor jihatdan tahlil qilingandan keyin muayyan 
xulosalar chiqariladi. Xulosalar asosida reorientatsiya sub‘ekti roziligida ishga 
muhtoj shaxs taklif qilingan kasbga yoʻnaltiriladi. Ish joyning masofasi, uning 
ekologiyasi, sangigienasi, maoshi, istiqboli, muammoli jihatlari yuzasidan 
mukammal fikr almashiniladi, toki shartnoma qonuniy hujjat ekanligi (qiymatiga) 
zarar keltirmasin (ba‘zan kelishuvdan voz kechish holatlari ham yuz berib turadi). 
Psixologik kuzatishlarning koʻrsatishiga qaraganda, reorientatsiya (kasb tanlashga 
yoʻllash) kabi bosqichlardan tashkil topgan boʻlib, ular qisqa fursatda (muddatda) 
oʻtishi bilan oʻzaro muayyan darajada tafovutlanadi. Jumladan, kasbiy maorif, 
kasbga yoʻllash, kasbga saralash, kasbiy moslashish tezkorlikda, mukammal, 
oʻziga xos xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Ayniqsa, kasbiy moslashish davri oʻziga 
xos tarzda kechadi, bir bosqich ikkinchisi bilan silliq uzviy bogʻlanib ketadi. 
Kasbning moddiy (iqtisodiy) tomoni, ijtimoiy faollik (nufuzga egalik), ma‘naviy 
ta‘minlanganlik (ruhiy koʻtarinkilik hissiyotining ustuvorligi) insonning qaytatdan 
ijtimoiy hayotdan oʻz oʻrnini topish imkonini yaratadi, uning umrini uzaytiradi, 
ruhiy imkoniyatlari, zaxiralari, potensiyasi, rezervi ishga tushishiga puxta negiz 
hozirlaydi. Reorientatsiya (qayta kasbga yoʻllash) gumanistik psixologiya 
tamoyillarini turmushga tatbiq etishga zarur shart-sharoitlar yaratadi. Inson omilini 
qadrlashga, butun imkoniyatlarini roʻyobga chiqarishga, ezgu niyat, orzu havas, 
istak-xohish ushalishiga negiz vujudga keltiradi. Koʻp profilli kasb-hunar egalari 

---

227 
safini kengaytirishga xizmat qiladi, komillikka intilish tuygʻusini jonlantiradi, 
zarur bilimlar, malakalar bilan qurollantirishga turtki beradi.
SHaxsning kasbiy shakllanishi inqirozlari psixologlarining chuqur oʻrganish 
predmeti mavjud emas. Psixik rivojlanish yosh va hayotiy inqirozlari esa 
psixologik tadqiqotlarda aks etgan. Kasbiy shakllanish inqirozlarini koʻrib 
chiqishdan oldin shaxsga doir turli inqirozlarini taqlil etamiz.Psixologiyada bolalik 
inqirozlari chuqur oʻrganilgan. Odatda hayotning birinchi yilidagi inqiroz 3 
yoshdagi, 6-7 yoshdagi va 10-12 yoshdagi oʻsmirlik inqirozlariga ajratiladi. 
Inqirozlar davomiyligi, shakli va ta‘sir kuchi bolaning individual psixologik 
xususiyatlaridan koʻra ijtimoiy sharoitlari, oilada tarbiya va pedagogik tizim 
xususiyatlariga koʻra inqirozlar sezilarli darajada farqlanadi. Bolalik inqirozlari 
bolalarning yangi yosh pogʻonaga oʻtish davrida paydo boʻladi va atrofidagi 
odamlar bilan oʻzaro munosabatlar shakli shuningdek, jismoniy va psixologik 
imkoniyatlar bilan boqliq boʻladi. Negativlik, qaysarlik, erkalik yuqori darajadagi 
ziddiyatlilik holati bolalarning inqiroz davridagi xulqiy reaksiyalaridir. 
R.A.Axmerov shaxsni biografik inqirozlarini tahlil qilar ekan, ularning omili 
sifatida voqealar va ulardagi munosabatni koʻrsatadi. U quyidagi inqirozlarni 
ajratadi: oʻzini namoyon eta olmaslik inqirozi - hayotiy dasturning sub‘ektiv salbiy 
qis etish.
Boʻm-boʻshlik inqirozi- toliqish va halban va yutuqlarning yoʻqligidan 
siqilish. Istiqbolsizlik inqirozi - kasbiy oʻsish istiqbolining kelajak uchun real 
rejalarining yoʻqligi. Muallif bu inqirozlarni inson yoshi bilan bogʻlamaydi. Uning 
fikricha, ular sub‘ektiv kechinmalar bilan belgilanadi. V.CH.Svabodnikov yosh 
toifasini ishlab chiqishda davrlashni asosi sifatida inson jamoasi tushunchasini 
oladi.