Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

Tasavvur bu ijodiy jarayonning asosiy qismi hisoblanadi. 
Ko‘p odamlar tasavvur yorqinligi darajasi bilan farq qiladilar. Agar biz bunga 
tegishli shkala bor deb faraz qilsak, bir qutbda tasavvur yorqinligi juda yuqori 
bo‘lgan odamlar bo‘ladi va boshqa qutbda - tasavvur yorqinligi juda xira odamlar. 

---

121 
Odatda, tasavvurning rivojlanishining yuqori darajasi ijodiy mehnat qiladigan
odamlarda kuzatiladi - yozuvchilar, rassomlar, musiqachilar va olimlar.
Odamlar o‘rtasidagi muhim farqlar xayol dominant turi tabiati bilan bog‘liq 
bo‘ladi. Eshitish, ko‘rish motorika tasvirlashtirish tasavvuri kuchli bo‘lgan 
insonlar ko‘p uchraydilar. Biroq, tasavvurning barcha turlari rivojlangan odamlar 
ham bor. Bu odamlar aralash tur deb atalmish turiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. 
Tasavvur bir turiga mansub juda ko‘p insonning individual psixologik 
xususiyatlarini aks ettiradi. Misol uchun, odamlar eshituv yoki motorika turidan 
bo‘lsa, ular vaziyatni juda chuqurlashtirishadi, yoki raqibni tasavvur qilishadi. 
Ta‘kidlash lozimki, inson rivojlangan tasavvur bilan dunyoga kelmaydi. Inson 
tasavvuri ontogenez davomida rivojlanadi va birinchi o‘rinda avval yig‘ilgan 
tasavvurlarning zahirasini talab qiladi va keyinchalik obrazlar yaratish uchun ashyo 
bo‘ladi. 
Eslatib o‘tish joizki, inson rivojlangan tasavvur bilan tug‘ilmaydi. 
Tasavvurning rivojlanishi birinchi navbatda inson ontogenezi jarayoni yordamida 
amalga oshiriladi va o‘y xayol namoyishi yig‘indisi talab etiladi va shu bilan birga 
tasavvur obrazlarini yaratish uchun muhim omil hisoblanadi. Tasavvur kishining 
har tomonlama rivojlanishi bilan zich bog‘liq bo‘lib, u o‘quv va tarbiya jarayonida, 
tasavvur, xotira, iroda va hissiyot bilan rivojlanadi. 
Tasavvur rivojlanish dinamikasini ifodalovchi, aniq bir yosh chegarasini 
aniqlash juda qiyindir. Tasavvurning o‘ta erta rivojlanish misollari mavjud. 
Masalan Motsart musiqa to‘qishni to‘rt yoshida boshlagan. Repin va Serov olti 
yoshidanoq yaxshi chizar edilar. SHu bilan birga kech tasavvur rivojlanishi, 
kelajakdagi rivojlanishni pas darajada bo‘lishiga ta‘sir etmaydi. Tarixga nazar 
soladigan bo‘lsak, buyuk insonlar, masalan Enshteyn, tasavvur rivojlanishi bilan 
ajralmagan, va aksincha ularni geniy deb ataganlar. 
Inson tasavvurning rivojlanish etapini aniqlash juda qiyin bo‘lsa ham, uning 
shakllanishining muayyan qonuniyatlari mavjud. SHunday qilib, tasavvur birinchi 
belgilari idrok jarayoniga bog‘liqdir. Misol uchun, bir yarim yoshda bolalar eng 
oddiy hikoya yoki ertakni ham eshita olishmaydi, ular boshqa biror narsaga 

---

122 
chalg‘ishadi yoki uxlab qolishadi, biroq o‘z boshidan kechirgan hikoyalarni rohat 
bilan tinglashadi. Bu hodisa aniq tasavvur va idrok bir biri bilan bog‘liq ekanligini 
ko‘rsatadi 
Bola o‘z boshidan kechirgan voqealar haqida diqqat bilan eshitadi, chunki 
uning tushunchasi bu voqealar mavjud. Idrok va tasavvur o‘rtasidagi bog‘liqlik 
keyingi qadamda ham saqlanib qoladi. Bola o‘ynayotgan vaqtida avval olingan 
tasurotlarni boshqatdan ishlab chiqaradi, ko‘rinishini o‘zgartiradi. Oddiy stul, 
samolyot g‘orga aylanadi, korobka - avtomashinaga. Aytib o‘tish kerakki, 
bolaning tasavvuri ilk obrazlari uning qattiq harakatiga bog‘liq bo‘ladi. Bola orzu 
qilmaydi, u obrazni boshqatdan ishlab chiqaradi va o‘z faoliyatida o‘sha obrazni 
mujassam etadi, o‘sha faoliyat - o‘yinligiga qaramay. 
Bola tasavvuri rivojlanishining asosiy bosqichi bolaning nutqi rivojlanish 
davri bilan bog‘liq. Nutq bolaga nafaqat muayyan obrazlar balki, yanada xayoliy 
narsalarni va tushunchalarni tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, 
nutq bolaga oddiy tasavvuriy faoliyatdan nutqiy faoliyatga o‘tish imkonini beradi.
O‘z navbatida nutqning rivojlanishi bilan bir qatorda bolaning amaliy tajribasi 
va e‘tibori o‘sib boradi. Buning natijasida bola endilikda predmet qismlarini 
alohida predmet sifatida qabul qiladi va eslab qoladi. Biroq sintez real hayotdagi 
noaniqliklar bilan sodir bo‘ladi. Yetarlicha hayotiy tajribaga va tanqidiy qarashga 
ega emasligi natijasida bola obrazlarni real hayotdagiday tasavvur qila olmaydi. Bu 
bosqichning e‘tiborga moyillik jihati shundaki bu paytda bolaning tasavvurida o‘zi 
bilmagan holda xayoliy obrazlarning paydo bo‘lishi. Ko‘p hollarda bu obrazlar 
vaziyatga bo‘g‘liq ravishda yaraladi. 
Tasavvurning keyingi rivojlanish bosqichi uning aktiv ko‘rinishlari bilan 
bog‘liq. Bu bosqichda tasavvur jarayoni ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi. 
Tasavvurning aktiv ko‘rinishlarining paydo bo‘lishi katta yoshlilarning tashabbusi 
bilan paydo bo‘ladi. Masalan, katta odam boladan biror ish qilishni so‘raganda 
(daraxt chizishni, kubikchalardan uycha yasashni va hak.), u tasavvur jarayonini 
aktivlashtiradi. Katta odamning iltimosini bajarish uchun bola avval tasavvurida 

---

123 
ma‘lum bir obraz yaratishi kerak bo‘ladi. Bunda tasavvur jarayoni ixtiyoriy 
hisoblanadi chunki bola bu jarayonni boshqarishga urinadi. 
Keyinchalik bola ixtiyoriy tasavvurni kattalarning ishtirokisiz amalga oshira 
boshlaydi. Tasavvurning rivojlanishi bolaning o‘yinlarida aks eta boshlaydi. Ular 
ma‘lum bir maqsad va ma‘noga ega bo‘ladi. Endilikda atrofdagi predmetlar 
nafaqat shunchaki predmet balki bolaning tasavvurlarini amalga oshirish uchun 
ob‘ektga aylanadi. Bola 4-5yoshdan boshlab o‘z fikriga ko‘ra chizish, qurish va 
narsalarni joyini o‘zgartirish amallarini amalga oshiradi. 
Tasavvurning rivojidagi boshqa bir muhim bosqich maktab yoshida sodir 
bo‘ladi. Maktab darsliklarini o‘rganishga bo‘lgan ehtiyoj bolani tasavvur 
jarayonini aktivlashtirishini shart qilib qo‘yadi. Maktabdagi bilimlarni o‘zlashtirish 
uchun bola o‘zining tasavvurini maksimal darajada ishga soladi bu esa unda 
tasavvuriy obrazlarning qayta ishlash jarayonining o‘sishiga olib keladi.
Maktab yillaridagi tasavvurlarni tez avj bilan rivojlanishining yana boshqa bir 
sababi, o‘qish davomida bola jadallik bilan yangi, turli xil obektlar haqida va 
haqiqiy olamdagi hodisalar haqida tushunchalar paydo bo‘la boshlaydi. Bu 
tushunchalar tasavvur uchun zarurdir va maktab o‘quvchisini ijodiy g‘ayrat bilan 
rag‘balantirib turadi.