Andijon mashinasozlik instituti I. M. Sirojiddinova o. X. Pulatova «kasbiy psixologiya»

Xayolning paydo bo’lishi 
Ijodiy xayol tiklovchi xayoldan farqli o‘laroq original va qimmatli moddiy, 
ijodiy mahsulotlarda gavdalanuvchi yangi obrazlarning yaratilishidan iborat 
xayolning turidir. 
4.Tasavvurning asosiy turlari 
Ixtiyoriy tasavvur inson uchun katta ahamiyatga ega. Tassavurning bu turi, 
inson oldida birov tomondan keltirilgan, yoki insonning o‘zi belgilagan aniq obraz 
yaratish vazifasi turganida paydo bo‘ladi. Bunday holatlarda, tasavvur jarayoni 
insonning o‘zi tomonidan nazorat qilinib yaratiladi. Tasavvurning bunday 
ishlashining asosi ostidan kerakli tasavvurni chaqirish va o‘zgartirish deb ataladi. 
Ixtiyoriy tasavvurning turlari va formalari ichida yaratuvchi tasavvuri, ishlab 
chiqaruvchi (ijodiy) tasavvur va orzuni ajratish lozim. Yaratuvchi tasavvur, inson, 
ob‘ektni iloji boricha uning tasavvuriga mos qilib yaratishga harakat qilganday 
bo‘ladi. Bu tasavvur turiga inson, geografik joylar, tarixiy hodisalar va adabiy 
qahramonlar haqida o‘qiganda duch keladi.
SHuni aytib o‘tish lozimki, yaratuvchi tasavvur nafaqat ko‘rish tasavvurini 
shakllantiradi, balki sezish va eshitish hamda boshqa tasavvurlarini ham oshiradi. 
A.S. Pushkinning "Poltava Jangi" ni o‘qiganimizda urush qurollarini otilishi, 
askarlarning qichqirishi, miltiq o‘qining hidi, barabanlar jarangini aniq tasavvur 
qila olamiz. Ko‘p holatlarda yaratuvchi tasavvur bilan, so‘zlar orqali 
tasvirlanganda, tasavvurni yaratish uchun to‘qnash kelamiz. 

---

114 
Biroq shunday holatlar borki, inson, so‘zsiz biror predmetni tasavvurida obraz 
yaratishning muvaffaqiyati, insonning fazoviy tasavvuri qobiliyatlarida aniqlanadi. 
Ya‘ni, insonning obrazli hajmini joyda yarata oladi. Bu demakki, yaratuvchi 
tasavvurning jarayoni insonning fikrlash va xotirasi bilan chambarchas bog‘liqdir. 
Ixtiyoriy tasavvurning keyingi turi - ishlab chiqaruvchi ijodiy tasavvurdir.
Uning tarifi shundaki, inson tasavvurni o‘zgartiradi va yangisini paydo qiladi. 
Berilgan namuna bo‘yicha emas, balki mustaqil ravishda, yaratilayotgan obrazning 
chizmalarini hamda kerakli materiallarni tanlagan holatda paydo qiladi.
Ishlab chiqaruvchi tasavvur, yaratuvchi tasavvur kabi xotira bilan 
chambarchas bog‘liq, chunki uni paydo qilishda inson o‘zining tajribasini 
ishlatadi.Tasavvurni bu ikki turlari o‘rtasida aniq chegaralar yo‘q. Yaratiluvchi 
tasavvurda, tomoshabin, kitobxon yoki eshituvchi o‘zining ijodiy tasavvurini 
ishlatgan holda obrazini to‘ldirishga harakat qiladi. 
Tasavvurning alohida bir shakli orzu bo‘ladi. Ushbu shaklini asl ma‘nosi 
shundaki mustaqil ravishda xayolan yangi qiyofa yaratishdir. Lekin orzu ijodiy 
tasavvurdan bir necha farqlar bilan ajratiladi. Birinchidan, orzuda odam doimo o‘zi 
istagan qiyofani yarataoladi, ijodda esa ilg‘or g‘oyalarni gavdalantirib ko‘rsatish 
doimo yaratuvchining xohishiga bo‘ysinmaydi. Orzuda odam o‘zining xohishini va 
intilayotgan narsalarini joylashtirishga ega bo‘ladi. Ikkinchidan, orzu ijodiy 
faoliyatni o‘z ichiga olmagan jarayon bo‘ladi, ya‘ni darrov va be‘vosita ob‘yaktiv 
mahsulotni ijodiy asaridir. 
Orzuning asosiy fazilati shuki, u faqat kelajakka yo‘nalgan bo‘ladi, ya‘ni orzu - bu, 
kelajakda istagan narsamizga yo‘naltirilgan tasavvur. Bunda bir necha turlarini 
farqlash lozim.

---

115