Aniq-tabiiy va jismoniy madaniyat fakulteti

II.3 . Selen elementining xossalari , olinish usullari , ishlatilishi
Selenning eng ajoyib xususiyati shundaki, yorugʻlik nuri taʼsirida uning elektr oʻtkazuvchanligi keskin oʻzgaradi. Selen metallmaslar jumlasiga kiradi; kimyoviy xossalariga koʻra, oltingugurtga oʻxshash, lekin faolligi oltingugurtnikidan past. Selen oʻz birikmalarida, asosan, —2, +2, +4 va +6 valentli.^[10]
Selen sulfat kislota va sellyulozaqogʻoz zavodlarining "balchiklaridan" va misni elektroliz yoʻli bilan tozalashda elektrolizyor tubiga choʻkadigan "balchikdan" olinadi.
Selen yarimoʻtkazgichlar texnikasida, qizil va sariq rangli shisha idish tayyorlashda, metallurgiya, kimyo, farmatsevtika va rezina sanoatida qoʻllanadi. Birikmalari zaharli. Koʻpchilik tirik organizm toʻqimasida 0,01 dan 1 mg/kg gacha Selen boʻladi. Baʼzi oʻsimliklar uchun Selen hayotiy zarur element. Inson va hayvonlarning Selenga boʻlgan ehtiyoji 50— 100 mkg/kg. Hayvonlarning kunlik ozuqasida Selenning miqdori 2 mg/kgdan koʻp boʻlsa, kuchli zaharlanish kuzatiladi. Selen birikmalari. Selenning SeO, SeO₂ va SeO₃ tarkibli oksidlari mavjud. Selen (II) oksid SeO faqat yuqori tralarda bugʻ holatida barqaror. Selen(IV)oksid SeO₂ — oq rangli yaltiroq tetragonal panjarali kristall modda. Zichligi 3,954 g/sm³, sublimatsiyalanadi, uni faqat kavsharlangan idishlardagina suyuqlantirish mumkin (suyuqlanish temperaturasi 340—390° C). Selen (VI) oksid SeO₃ ning suyuqlanish temperaturasi 118,5°. Atmosfera bosimida 185°da parchalanadi. Selenat kislota H ₂Se0₄ ni degidratlash yoʻli bilan olinadi. ^[9]
Selen geksaftorid SeF₆ — xona temperaturasida rangsiz gaz, suyuqlanish temperaturasi —34,6 °C; —46,6 °C da sublimatsiyalanadi. Selen tetraftorid SeF₄ — rangsiz suyuqlik, suyuqlanish temperaturasi 13,2 °C , qaynashtrasi93 °C . Selen tetraxlorid SeO₄ — rangsiz kristall modda, suyuqlanish temperaturasi 305 °C (bosim ostida), 196 °C da sublimatsiyalanadi. Selen tetrabromid SeBr₄ — beqaror sariq rangli modda, kuchsiz qizdirilganda toʻq qizil rangli Se₂Br₃ ga aylanadi.
Selen digalogenidlar SeCl₂ va SeBr₂ faqat bugʻ holatda mavjud. Selenning SeF₂, SeOCl₂ va SeOBr₂ tarkibli oksigalogenidlari olingan. Selen ftoroksid SeOF₂ — xona temperaturasida suyuqlik, suyuqlanish temperaturasi 4,6 °C, kaynash temperaturasi 124 °C. Selen xloroksid SeOCl₂ — sariq rangli ogʻir suyuqlik, suyuqlanish temperaturasi 11°, qaynash temperaturasi 179 °C, zichligi 2,44 g/sm³. Selen bromoksid SeOBr2 — sariqqizil rangli qattiq modda, suyuqlanish temperaturasi 41,6 °C, keyingi qizdirilganda parchalanadi.