Aniqlash usullari

SHvetsiya qurilish materiallaridagi ²²⁶Ra va ²³²Th ning solishtirma aktivligi

Materiallar	^226Ra, Bk/kg	^232Th, Bk/kg
G‘isht	40-164	71-180
Ohaktosh	7-15	4-10
Beton	31-63	46-127
Qumli engil beton	3-132	4-157
Gil ertuproqli engil beton	788-2627	19-96
Tabiiy gips	2-9	0-12

SHvetsiya gilli ertuproqda (alyuminiy oksidi) ²²⁶Ra miqsori (2600 Bk/kg) juda ko‘p bo‘lgani bilan Germaniyaning qurilish materiallarida radioaktivlik ko‘proq.

2.3-jadval

Germaniya qurilish materiallarida²²⁶Ra va ²³²Th ning solishtirma aktivligi

Materiallar	^226Ra, Bk/kg	^232Th, Bk/kg
Granit	30-500	17-311
G‘isht	10-200	12-200
Ohaktosh	4-41	2-20
Gips	2-70	2-100
Beton	7-92	4-71
Engil beton	6-80	1-60
Eski mis shlagi	861-2100	18-78
Qalayli shlak	1000-1200	230-340
Qo‘ng‘ir ko‘mir kuli	4-200	6-150

2.2- va 2.3-jadvallardan qurilish materiallari ustidan radiatsiya nazorati o‘rnatish zarurligi ma’lum bo‘ladi. Ammo, asosiy radon tarqatuvchi manba faqat qurilish materiallari emas, balki bino poydevori joylashgan er maydoni ham hisoblanadi.

2.1.2.2. Bino poydevori va er maydoni — radon manbai
Er yuzasi, tuproq yoki materik jinslar xonalardagi RHA oshishiga sababchi bo‘lgan asosiy manbadir. Erning 100 metrdagi yuza qatlamini har xil tabiiy jinslar tashkil qilgan bo‘lib, undagi uran tarkibi ≤ 50 g/t atrofidadir. Manbalarda hosil bo‘layotgan radon gazi er qatlamlari orasidagi bo‘shliq va yoriqlardan o‘tib, uy havosiga tarqaladi. Hozirgi quruqlik jinslari bir necha yuz million yillar davom etgan erroziya va tabiat o‘zgarishi tufayli, qadimiy muzlik va suvlar egallagan muhitdan hosil bo‘lgandir. 2.4-jadvalda SHvetsiyaning materik jinslaridagi uran va toriyning mikdori keltirgan [76].

2.4-jadval

SHvetsiyaning materik jinslaridagi uran va toriyning mivdori

Materik jinslar	Uran, g/t	Toriy, g/t
Granit (oddiy)	2-10	5-20
Granit (radioaktiv)	8-40	10-90
Qum	0,5-5	1-10
Ohaktosh	0,5-2	1-2
YOnuvchi tog‘ jinsi (slanets)	1-10	2-15
Gilli ertuproq	10-350	2-10

Agar g‘ovakli tuproq shag‘alsimon bo‘lsa, pastki qatlamda hosil bo‘lgan radon gazi bemalol, to‘siqsiz er yuziga ko‘tariladi. G‘ovaksiz tuproq qatlamlari orasini er osti suvlari egallagan er zaxob bo‘lsa, radon gazi yuqoriga ko‘tarilishi qiyin bo‘ladi. Radon gazining er yuzasiga chiqishiga va tarqalishiga asosan, joylardagi radon to‘plovchi yoriqlar va bo‘shliqlar sababchidir.

2.1.3. Uylardagi radon muvozanat koeffitsienti va taqsimlanishi
2.1.3.1. Uylardagi radon muvozanat koeffitsienti
Xonalar havosidagi RHAni o‘lchashni uch xil sinfga bo‘lshp mumkin [76]: 1. Radon gazining aktivligini o‘lchash. 2. Radon hosilalari aktivligini o‘lchash. 3. Radon va uning hosilalari aktivligini birga o‘lchash.

Amalda mutaxassislar 1- va 3-usullarni qulay deb hisoblashadi va RH qiymatini aniqlashda muvozanat koeffitsienti (F)dan foydalanishadi. Har xil mamlakatlardagi binolar va xonalardagi F qiymati 0,2-0,7 atrofida bo‘lib, bu ma’lumotlar hind olimi T. Ramachandran [77] tomonidan to‘plangan va 2.5-jadvalda ushbu koeffitsientning o‘rtacha va uning interval qiymati keltirilgan.

2.5-jadval

Xonalar havosidagi F ning urtacha va interval qiymatlari

Mamlakatlar	F-faktor
	O‘rtacha	Interval
Kanada	0,5	0,2-0,7
Finlyandiya	0,5	0,3-0,6
SHvisiya	0,4	0,1-0,8
Norvegiya	0,5	0,3-0,8
AQSH	0,5	0,3-0,8
Germaniya	0,3	0,2-0,7
Hindiston	0,5	0,1-1,0

Keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib shuni aytish mumkinki, radonning xonalardagi muvozanat koeffitsienti Hindistonda juda katta intervalda 0,1 -1,0 o‘zgarsa, Finlyandiyada juda kam intervalda 0,3-0,6 o‘zgarar ekan. Agar F=0,1 bo‘lganda, o‘lchanyotgan muhitning 90% ini ²²²Ra egallagan bo‘lib, uning hosilalari muhitning 10% ni tashkil qiladi. Buning sababi har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, havo juda nam hamda ifloslangan va ionlashgan aerozollar ko‘p bo‘lsa, ular hosil bo‘layottan radonning hosilalarini o‘ziga tortishi mumkin. Agar muhitdagi F—1,0 bo‘lsa, xonadonda tabiiy yoki sun’iy ventilyasiya kuchli ishlab turganligini bildiradi, chunki, shamol oqimi RH ga ta’sir ko‘rsatmasdan ²²²Ra gazini muhitdan haydab ketayotgan bo‘ladi. Ammo ko‘p joylarda radonning o‘rtacha muvozanat qiymati ~0,5 ga teng deb olinadi.

2.1.3.2. Radonning uylardagi taqsimlanishi

2.2-расм. Германия хонадонларида РҲА тақсимланиши.
2.2-rasmda Germaniyadagi har xil tipdagi binolar havosidagi radon miqdorining taqsimlanish diagrammasi keltirilgan. Ushbu diagrammadan shahar binolarida RHA qiymatining qanday taksimlanganini va binolardagi RHA qiymati oshib borishi bilan radon qiymatiga mos keluvchi uylar soni ham kamayib borishini ko‘rish mumkin.

2.2-rasmdagi diagrammaga asosan, shuni xulosa kilish mumkinki, radon hajmiy aktivligi 25; 35; 45 va 55 Bk/ bo‘lgan uylar soni tegishlicha 530; 700; 600 va 400 tadan bo‘lib, aktivligi 90-120 Bk/ oraliqdagi uylar soni 30-80 tani tashkil qiladi [76].

2.6-jadval ba’zi mamlakatlar xonadonlaridagi radonning o‘rtacha aktivlik (RO‘A) qiymatlari berilgan. RO‘A butun regionlarda uning taqsimlanishi to‘g‘risida to‘la ma’lumot bermaydi, ammo bu qiymatlar orqali radonning aholiga xavf tug‘dirish darajasini aniqlash mumkin.

2.6-jadval