Annotatsiya: Ushbu kurs ishi Moʻgʻullar davlatining tashkil topishi va rivojlanishi, yuksalishi bosqichlari, tarixi va hududlari haqidagi ma’lumotlarni yoritib beradi. Denov-2022 mundarij a kirish

2.2.Moʻgʻullar tomonidan bosib olingan hududlar. Mo'g'ul istilolari
Mo’g’ullarning Movarounnahrni istilo qilishi.Oʻtror voqeasi va undan keyin Chingizxon elchisi Ibn Kafroj Bugʻroning oʻldirilishi, Movarounnahrga Chingizxonning bostirib kirishi uchun bahona boʻldi. Bu yurishda Chingizxon dastlab Sharqiy Turkiston va Yettisuvni zabt etdi. Chingizxonning Movarounnahrga bosqini avvaldan puxta tayyorgarlik koʻrib rejalashtirilgan edi. Chingizxon Gʻarbga harbiy yurishini boshlamasdanoq oʻz dushmanining kuch-qudrati va urushga tayyorgarligi toʻgʻrisida savdogarlar orqali toʻplagan maʼlumotlarini sinchiklab oʻrganib, Xorazmshohlar davlatinmng ichki ahvolidan toʻla voqif edi. Xorazmshohlar davlati koʻp sonli turkiy qoʻshin va yaxshi qurollangan koʻngillilar lashkari hamda yetarli oziq-ovqat zaxirasiga ega edi. Afsuski, Muhammad Xorazmshoh bilan sarkardalar oʻrtasida mavjud ixtiloflar avval boshdanoq bunday ustunlikdan foydalanishga imkon bermadi. Kengashda fikrlar boʻlinib ketdi. Xorazmning mashhur faqihi, muftiy Shahobiddin Xivaqiy barcha qoʻshin (400 ming askar)ni Sirdaryo boʻyiga toʻplab, uzoq yoʻl safarida toliqib kelayotgan moʻgʻullarni qarshi olish, dushmanga hali oʻzini oʻnglab olmasidan turib, bor kuch bilan katta jangda toʻsatdan zarba berish toʻgʻrisida birdanbir toʻgʻri fikr bayon qiladi. Biroq Muhammad Xorazmshohga bunday fikr maʼqul boʻlmaydi. Chunki, u oʻzining oliy lashkarboshilaridan boʻlgan qipchoq lashkarboshilarga tamoman ishonchsizlik bilan qarar edi. Shuning uchun ham u katta qoʻshinni bir joyga toʻplashdan va ular fursatdan foydalanib uni taxtdan agʻdarib tashlashlaridan qoʻrqar edi. Askariy kuchini qalʼa va istehkomlarga boʻlib yuborib, ayrim shaharlarni moʻgʻullarga qarshi qoʻyish bilan dushmanga zarba bermoqchi boʻldi. Xorazmshoh moʻgʻullarning asosiy zarbasi Movarounnahrning Zarafshon vodiysiga qaratilsa kerak degan fikr bilan Samarqand va Buxoro shaharlarini mustahkamlashni buyurdi. Samarqandning tashqi devorini qayta qurish maqsadida shahar aholisidan hatto bir yil ichida 3-marta xiroj ham yigʻib olinadi. Barcha koʻrilgan choratadbirlarga qaramasdan xorazmshox. hujumga tayyor emas edi. 1219-yilning kuzida Chingizxon xorazmshoh saltanatiga qarshi yurish boshladi. Jami askari 200 mingga yaqin boʻlgan moʻgʻullarga uygʻur xoni Idiqut va Olmaliq hukmdori Sigʻnoq teginlar ham oʻzlarining harbiy kuchlari bilan qoʻshilgan edi. Chingizxon Oʻtror shahri yaqinida, Movarounnahr va Xorazmni qisqa muddat ichida zabt etish uchun qoʻshinini 4 qismga boʻladi. Uning bir qismini oʻgʻillari Chigʻatoy va Oʻqtoy boshchiligida Oʻtrorni qamal qilish va uni egallash uchun qoldirdi. Ikkinchi qismga Joʻji boshliq etilib, Sirdaryo etagi tomon yuboriladi va unga Sigʻnoq, Oʻzgan, Barchinligʻkent, Jand, Yangikent va boshqa shaharlarni bosib olishni buyuradi. 5 ming kishilik uchinchi qoʻshinni Oloq noʻyon hamda Suketu-cherbi qoʻmondonligida Banokat va Xoʻjand shaharlari tomon yuboradi. Chingizxonning oʻzi asosiy kuchlari bilan Qizilqum orqali Buxoro tomon lashkar tortadi. Inolchiq rahbarligida oʻtrorliklar shaharni mudofaa qilib 5 oy davomida oʻz qoʻllarida ushlab turadilar. Nihoyat moʻgʻullar shaharni egallashga muvaffaq boʻladi. Aholini shahardan tashqariga haydab chiqaradilar va qatl etadilar, shaharni esa talaydilar. Shu asnoda Buxoroga yoʻnalgan Chingizxonning asosiy kuchlari yoʻlda Zarnuq va Nur qalʼalarini ishgʻol qiladilar. 1220-yil fevralda Chingizxon Buxoroga yetib boradi (qarang Buxoro mudofaasi). Moʻgʻullar Buxoroni vayron qilgandan keyin Samarqandga yoʻl oldi. Chingizxon Buxorodan haydab keltirgan asirlardan tashqari oʻgʻillari Chigʻatoy va Oʻqtoylarning Oʻtrordan olib kelgan bandilarini ham Samarqand qamaliga safarbar etadi (qarang Samarqand mudofaasi), Muhammad xorazmshoh Subutoy bahodir va Jebe noʻyon bosh boʻlgan moʻgʻul qoʻshinining taʼqibidan qochib, Kaspiy dengizining janubidagi orollardan birida panoq topadi va sal vaqt oʻtmay gʻariblikda zotiljam kasali bilan va-fot etadi. Bu davrda moʻgʻullarning Joʻji boshliq askariy qismlari Sirdaryo etaklarida bosqinchilik qilmoqda edi. Joʻji shaharni jangsiz taslim boʻlishini talab qilib, Sigʻnoqqa elchi sifatida yuborgan Hasanxoja ismli savdogarni sigʻnokliklar oʻldiradilar. Bundan dargʻazab boʻlgan Joʻji shaharga hujum boshlaydi. Bosqinchilar shaharni talab, aholisini bitta qoldirmay qiradi. Bu voqeadan dahshatga tushgan Oʻzgan shahri aholisi moʻgʻullarga jangsiz taslim boʻladi, ammo, Barchinligʻkentni olishda yana kuch ishlatadilar. 1220-yil Jandga hujum boshlaydilar. Jand noibi Qutlugʻxon shaharni tashlab Xorazmga qochadi. Bosqinchilar Jandni qarshiliksiz egallab, uni talaydilar. Aholisining qurollangan qismi qatl etilib, shahar vayron qilinadi. Bu vaqtda Oloq noʻyon, Suketu cherbi va Toʻgʻay kabi moʻgʻul sarhanglari 5 ming qoʻshin bilan Banokat va Xoʻjand shaharlari ustiga yuradi. Banokat himoyachilari qilichdan oʻtkazilib, qolganlari qullikka mahkum etiladi. Shahar zabt etilgach, navbat Xoʻjandga keladi. Asli nasabi turk boʻlgan Temur Malikning shaxsiy qaxramonligi bilan xoʻjandliklar moʻgʻullarga kutilmagan qarshilik koʻrsatadilar. Juvayniy va Rashiduddinlarning asarlarida Xoʻjand qamalida 20 ming moʻgʻul va 50 ming asir qatnashganligi aytilgan. Biroq, himoyachilarning kuchi teng boʻlmaganligidan Temur Malik shaharni tashlab chiqib ketishga majbur boʻladi. 1220-yilning yozida Movarounnahr janubida shu vaqtgacha bosib olinmagan shaharlarni zabt etishga Chingizxonning shaxsan oʻzi kirishadi. Avval u Nasafga bostirib kiradi. Shaharliklar dahshatga tushib shahar darvozalarini ochib beradilar. U Termizga askar tortadi. Termizning noibi Faxriddin Habash qattiq qarshilik koʻrsatadi. Termiz shahri va aholisi ham moʻgʻullarga qarshilik koʻrsatgan boshqa shaharlar fojiasini boshidan kechirdi. Sirdaryo havzasi, Zaraf-shon va Qashqadaryo vohalari, Amudaryo oʻrta oqimining oʻng sohili viloyatlari zabt etilgach, Chingizxon asosiy kuchni xorazmshoxlar davlatining markazi Gurganjga tashlaydi. Bu harbiy kuchni Chingizxonning oʻgʻillari Joʻjixon, Chigʻatoyxon va Oʻqtoyxonlar boshqaradi (qarang Urganch mudofaasi). Xorazmshohlar davlati bosib olingach, moʻgʻul jangarilari oʻz kuchini yirik savdo va madaniyat markazlari boʻlmish Balx, Hirot, Marv va Gʻazna kabi shaharlarga yoʻnaltiradi. Ammo bu yerda ular Jaloliddin Manguberdinnnt qattiq qarshiligiga uchraydi. Moʻgʻul qoʻshinining atoqli jangchilari Jaloliddinga qarshi tura olmaydilar. Moʻgʻullarning Parvon dashtidagi magʻlubiyatidan keyin (qarang Parvon jangi) Chingizxon harbiy harakatlarni shaxsan oʻzi boshqaradi. Chingizxon Gʻaznaga lashkar tortadi. Jaloliddin esa urushsiz Sind (Hind) daryosi sohillariga chekinadi. Daryo boʻyida 1221-yilning noyabrda ikki oʻrtada qattiq jang boʻladi. Moʻgʻullarning pistirmaga qoʻygan 10 ming nafarli saralangan lashkari jang oqibatini hal qiladi (qarang Sind daryosi boʻyidagi jang). Raqibining jasoratiga qoyil qolgan Chingizxon uni taʼqib qilish fikridan qaytadi. 1225-yilga kelib, moʻgʻul qoʻshinlarining asosiy qismi Moʻgʻulistonga qaytib ketdi.
Mo’gullarning Yevropaga hujumi. Jebe noʻyon va Subutoy bahodir qoʻmondonligidagi moʻgʻul qoʻshini gʻarbda urushni davom ettiradi va shimoliy Eron orqali Zakavkazyega bostirib kirdi. Gruziya va Ozarbayjonning bir qismini vayron qildi. Kaspiy dengizi sohili boʻylab harakat qilib, alanlar yeriga bostirib kirdi va ularni tormor keltirdi (1222). 1223-yil 31-mayda Kalka jangida moʻgʻullar birlashgan rusqipchoq qoʻshinini yengib, uni Dnepr daryosi etagigacha quvib, keyin Oʻrta Volgaga chekindi. Biroq, Volgakama Bulgʻoriyasida magʻlubiyatga uchrab, Moʻgʻulistonga qaytib ketdi (1224). Bu moʻgʻul otliq askarlarining kelgusida gʻarbga qilinadigan yurishlari oldidan olib borgan razvedkasi edi. Chingizxon vafot etgach (1227), Oʻqtoyni Ulugʻ xon (qoon) deb koʻtargan qurultoy (1229) dan soʻng Moʻgʻullar istilosi 2 yoʻnalishda olib borildi. Sharqsa Shimoliy Xitoy toʻla bosib olindi (1231—34) va Koreya bilan urush boshlandi (1231— 32). Moʻgʻullar bir qancha yirik yurishlar (1236, 1254, 1255, 1259) dan soʻng 1273-yil Koreyaning kattagina qismini bosib olishga muvaffaqboʻlgan. 1229-yil Subutoy bahodir 30 ming kishilik qoʻshini bilan Yoyiq daryosi boʻyiga chiqdi. Joʻji ulusining hukmdori Botuxon qoʻshini bilan birgalikda Kaspiy boʻyi dashtlaridan saksin va qipchoqlarni siqib chiqarishga erishdi. 1232-yil moʻgʻul qoʻshinlarining Volgakama Bulgʻoriyasiga yorib kirishga urinishlari bekor ketdi. Joʻji ulusining kuchlari bilan gʻarbga qilingan hujum qam natija bermadi. 1235-yil qurultoy chaqirilib, unda boshqa uluslar harbiy kuchlarini Botuga yordamga yuborishga qaror qilindi. 14 moʻgʻul xoni ishtirok etib qoʻshinning umumiy soni 150 mingga yetdi. 1236-yil kuzida moʻgʻul qoʻshinlari yana Volgakama Bulgʻoriyasiga qujum qilib, uni vayron qildi. Ular 1237-yilning bahori va yozida alanlar, qip-choqlar va Oʻrta Volgaboʻyi xalqlari bilan urushni davom ettirib, kuzda Shim.-Sharqiy Rusga yurish qilish maqsadida hozirgi Voronej atrofiga toʻplandi. 1237-yil qishning boshlarida Botu Ryazan knyazligiga hujum qiddi, 6 kunlik qamaldan soʻng Ryazan taslim boʻldi. 1238-yil Kolomna ostonasida Vladimir knyazligi askarlarini tor-mor qildi. Moʻgʻul qoʻshinlari Kolomna va Moskvani vayron qilish bilan birga 1238-yil fevral oyi mobaynida 14 rus shaxrini (Rostov, Uglich, Yaroslavl, Kostroma, Kashin, Ksnyatin, Gorodets, Galich-Mer-skiy, Pereyaslavlzalesskiy, Yuryev, Dmitrov, Voloklamskiy, Tver, Tor-jok)ni bosib oldi. 1240-yil kuzida Janubiy Rusga yurish boshlandi. Dekabrning oxirlarida Kiyev, Vladimirvolinskiy, Galich va boshqa shaharlar bosib olindi.
1241-yil bahorida moʻgʻul qoʻshinlari rus hamda Sharqiy Yevropaning boshqa xalqlari koʻrsatgan qahramonona qarshiligiga qaramay, Gʻarbga tomon ilgariladi. Botu qoʻshinining asosiy qismi Karpat dovonlari orqali Vengriyaga kirib bordi va qirol Bela IV ning 60 minglik qoʻshinini tormor keltirdi. Vengriya poytaxti — Pesht shahri ishgʻol etilib, vayron qilindi, mamlakatning koʻp qismi harobaga aylantirildi. Baʼzi moʻgʻul otryadlari Sharqiy Chexiyagacha kirib bordi, Birok qirol Vatslav I tomonidan qattiq qarshilikka uchrab orqaga qaytdi. 1241-yil oxirlarida Botu oʻz qoʻshinining Avstriya va Xorvatiya orqali Adriatika dengizi tomon boshladi. 1242-yil sohilda joylashgan qalʼalarni zabt eta olmagan Botu Bosniya, Serbiya va Bolgariya boʻylab orqaga qaytgan. Shunday qilib moʻgʻullarning Markaziy Yevro-paga qilgan hujumi tugadi.
Moʻgʻullar istilosi Gʻarbda — Kichik Osiyo va Yaqin Sharkda uzoq muddatga choʻziddi. Moʻgʻullar Zakavkazyeni bosib olgach, Koʻniya sultonligink tormor keltirdi. 1256-yilda Huloku Eron va Mesopotamiyani, 1258-yil esa Arab xalifaligining poytaxti — Bagʻdodni boʻysundirdi. Moʻgʻullar Suriyani ishgʻol qilib, Misrga qarshi hujumga tayyorlana boshladilar. Biroq, 1260-yil Misr sultoni qoʻshinlari bilan boʻlgan jangda magʻlubiyatga uchraganlar. Moʻgʻullar istilosi Gʻarbda shuning bilan tugadi.
XII asrning 2-yarmida moʻgʻullar Sharq va Jan.-Sharq mamlakatlarini zabt qilishga kirishdi. Moʻgʻul qoʻshinlari Janubiy Sun imperiyasiga chegaradosh Dali davlati (1252—53) va Tibet (1253)ni bosib oldi. 1258-yil moʻgʻul qoʻshinlari har tomondan Janubiy Xitoyga bostirib kirdi, biroq Mun/sening toʻsatdan vafot etganligi tufayli Janubiy Sun imperiyasini zabt etish kechikdi. 1267— 79 yildagina Janubiy Xitoy yangi Ulugʻ xon — Xubilay tomonidan ishgʻol qilindi. 1281-yil Yaponiyani bosib olish maqsadida 1000 kema, 100 ming kishilik Koʻshin joʻnatilgan. Ammo, mazkur flot toʻfonda qolib gʻarq boʻlgan. Moʻgʻullar oʻzlarining Jan.Sharqiy Osiyoga qilgan yurishlarida Xitoy armiyasi va flotidan foydalangan boʻlsalarda, muvaf-faqiyatga erisha olmaganlar. Moʻgʻul-xitoy qoʻshinlari bir necha yurishlar (1277 i. 2-marta va 1282, 1287-yillarda) dan soʻng Birmani ishgʻol qildi, biroq tezda (1291) u yerdan haydab chiqarildi. Moʻgʻul-xitoy qoʻshinlari va floti bir necha marta Vyetnamga hujum qilib (1257, 1258, 1284, 1285, 1287-88), uni boʻysundira olmadi. Tyampu davlati (Hindixitoyning jan.-sharqida) ham oʻz mustaqilligini moʻgʻullardan himoya qila oldi. Moʻgʻullar istilosi 1300-yil Birmaga qilingan yangi yurishdan soʻng tugadi.
Moʻgʻullar istilosi davrida tarixiy va madaniy yodgorliklar vaxshiylarcha yakson qilindi. Moʻgʻullar istilosi va hukmronligi davrida magʻlub va mazlum boʻlgan xalqlarning yagona halokati shu boʻldiki, ular dushmanga qarshi barcha ichki nizolarni chetga surib, birgalikda kurashning zarurligini anglab yetmadilar.

Mo'g'ullar istilolarining ijobiy va salbiy oqibatlariBir tomondan, moʻgʻullar shaharlarni vayron qildilar va odamlarni qullikka haydadilar, ularning bosqinlari bosib olingan aholi tomonidan toʻlangan ulkan oʻlpon tufayli demografik inqiroz va madaniy tanazzulga, shuningdek, iqtisodiy tanazzulga olib keldi.

Boshqa tomondan, moʻgʻullar savdoga homiylik qildilar, Osiyoda davlatchilik asoslarini yaratdilar.

Mo'g'ullar istilosi.Markaziy Osiyo

Qiziqarli g'alabalardan so'ng Markaziy Osiyo, moʻgʻul zodagonlari oʻz fikrlarini Sharqiy Turkiston, Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonni bosib olishga qaratgan. Moʻgʻul davlati Xorazmshohlar imperiyasidan Kuchlukxon boshchiligidagi bufer egalik tomonidan ajratilgan edi. U 1204-yilda Temujin qoʻshinidan magʻlubiyatga uchraganligi natijasida gʻarbga qochgan naymanlarning boshligʻi edi. Kuchluk Irtish vodiysiga borib, u yerda merkit xoni Toʻxtaa-beki bilan birlashadi. Biroq, 1205 yildagi navbatdagi mag'lubiyatdan so'ng, Kuchluk naymanlar va keraitlarning qoldiqlari bilan daryo vodiysiga qochib ketdi. Chu. Mahalliy turkiy qabilalar va qoraqitoylar bilan uzoq davom etgan kurash natijasida Sharqiy Turkiston va Janubiy Yetisuvda oʻzini mustahkamladi. Biroq 1218 yilda Jebe Noyon boshchiligidagi ulkan moʻgʻul qoʻshini Kuchlukxon otryadlarini magʻlub etdi. Chingizxon Sharqiy Turkiston va Janubiy Yetisuvni bosib olib, Oʻrta Osiyo va Eronning katta qismini oʻz ichiga olgan Xorazmshohlar hokimiyati chegaralariga yaqinlashdi.

Jin imperiyasining muhim hududi moʻgʻullar tomonidan bosib olingach, Xorazmshoh Muhammad II (1200-1220) Chingizxon saroyiga oʻz elchilarini yuboradi. Ushbu diplomatik missiyaning asosiy maqsadi mo'g'ullarning qurolli kuchlari va keyingi harbiy rejalari haqida ma'lumot olish edi. Chingizxon Xorazmdan kelgan elchilarni yaxshi qabul qilib, musulmon Sharqi bilan jadal savdo aloqalarini oʻrnatishga umid bildirdi. U Sulton Muhammadga uni G'arbning hukmdori, o'zini esa Osiyoning hukmdori deb bilishini aytishni buyurdi. Shundan soʻng u Xorazmshohlar davlatining poytaxti Urganchga javob elchixonasi yuboradi. Dahshatli jangchi o'z elchilari orqali ikki dunyo qudrati o'rtasida tinchlik va savdo to'g'risida bitim tuzishni taklif qildi.
1218-yilda moʻgʻullar Oʻrta Osiyoga koʻplab qimmatbaho buyumlar va sovgʻalar olib kelgan yirik savdo karvonini joʻnatadilar. Biroq chegaradagi O‘tror shahriga yetib kelganda karvon talon-taroj qilinib, o‘ldirilgan. Bu mo'g'ul ratining ulkan yurishini uyushtirish uchun qulay bahona bo'ldi. 1219-yil kuzida Chingizxon oʻz qoʻshinini Irtish boʻyidan gʻarbga koʻchirdi. Oʻsha yili Moverannahrga bostirib kiradi.
Bu haqdagi xabar Urganchdagi Sulton saroyini xavotirga soldi. Shoshilinch yig'ilgan Oliy davlat kengashi harbiy harakatlarning oqilona rejasini ishlab chiqa olmadi. Muhammad II ning eng yaqin safdoshi Shihob ad-din Xivakiy xalq otryadini yig‘ib, barcha jangovar kuchlar bilan Sirdaryo bo‘yida dushmanga qarshi turishni taklif qiladi. Harbiy harakatlar uchun boshqa rejalar ham taklif qilindi, ammo Sulton passiv mudofaa taktikasini tanladi. Xorazmshoh va uni qo‘llab-quvvatlagan ulug‘ zotlar va sarkardalar mo‘g‘ullarning qamal san’atini past baholab, Moveronnahr shaharlari qal’asiga tayandilar. Sulton asosiy kuchlarni Amudaryoga jamlab, ularni qo‘shni viloyatlardan kelgan qo‘shinlar bilan mustahkamlashga qaror qildi. Muhammad va uning sarkardalari qalʼalarga joylashib, oʻlja izlab butun mamlakat boʻylab tarqalib ketgan moʻgʻullar ularga hujum qilishni kutgan edi. Biroq bu strategik reja amalga oshmadi, natijada Qozog‘iston, O‘rta Osiyo, Eron va Afg‘onistonda minglab qishloq va shahar aholisi halok bo‘ldi.
Chingizxonning ulkan qoʻshini 1219-yil kuzida Oʻtrorga yetib keldi va besh oylik qamaldan soʻng (1220-yil) egallab oldi. Bu yerdan moʻgʻullar uch yoʻnalishda oldinga siljishgan. Jo‘chixon qo‘mondonligidagi otryadlardan biri Sirdaryoning quyi oqimidagi shaharlarni egallashga yo‘l oldi. Ikkinchi otryad Xoʻjand, Benaket va Moverannahrning boshqa nuqtalarini zabt etish uchun harakat qildi. Moʻgʻullarning asosiy kuchlari Chingizxonning oʻzi va uning kenja oʻgʻli Tuluy boshchiligida Buxoro tomon yoʻl oldi.
Mo'g'ul qo'shini xuddi olovli tornado kabi Qozog'iston va O'rta Osiyoning shahar va qishloqlariga tushdi. Hamma joyda ular oddiy dehqonlar, hunarmandlar va cho'ponlarning qarshiliklariga duch kelishdi. Xorijliklarga amir Temur Malik boshchiligidagi Xojent aholisi qahramonona qarshilik ko‘rsatdi.
1220 yil boshida Chingizxon qisqa qamaldan keyin Buxoroni egallab, vayron qildi va yoqib yubordi. Bosqinchilar tomoniga o'tgan mahalliy zodagonlar va asirga olingan hunarmandlarning bir qismi bundan mustasno, shahar aholisining aksariyati o'ldirildi. Tasodifan qirg'indan omon qolgan aholi qamal ishlarini olib borish uchun militsiyalarga safarbar qilindi.
1220-yil mart oyida Xorazmshohning kuchli garnizoni toʻplangan Samarqand yaqinida Chingizxon qoʻshinlari paydo boʻldi. Biroq, shahar bosib olindi, vayron qilindi va butunlay talon-taroj qilindi.
Samarqand himoyachilari o‘ldirildi; mohir hunarmandlarning faqat bir qismi bu qismatdan qutulib qolgan, ammo qullikka surilgan. Ko‘p o‘tmay butun Moveronnahr mo‘g‘ullar tasarrufiga o‘tdi.
Natijada yuzaga kelgan keskin vaziyat shoshilinch va qat'iy choralar ko'rishni talab qildi, ammo zaif irodali Sulton va uning eng yaqin sheriklari dushmanga qarshilik ko'rsatish uchun hech narsa qilmadilar. Qo'rquvdan jinnilar, vahima qo'zg'atdilar, tinch aholining harbiy harakatlarga aralashmasliklari to'g'risida hamma joyda farmonlar yubordilar. Xorazmshoh Iroqqa qochishga qaror qildi. Chingizxon Nishopurga borgan Muhammadni ta’qib qilish uchun mo‘g‘ul qo‘shinining bir otryadini, u yerdan Qazvinga jo‘natadi. Moʻgʻul otliqlari Xorazmshoh izidan Shimoliy Xurosonga shiddat bilan koʻchib oʻtdi. Jebe, Subeday va Toʻgʻuchar-noyon otryadlari 1220-yilda Niso va Xuroson va Eronning boshqa shahar va qalʼalarini egallab oldilar. Moʻgʻullar taʼqibidan qochib, Xorazmshoh Kaspiy dengizidagi kimsasiz orolga oʻtib ketadi va 1220-yil dekabrida oʻsha yerda vafot etadi.
1220-yil oxiri — 1221-yil boshlarida Chingizxon oʻz sarkardalarini Xorazmni bosib olish uchun yuboradi. Bu yerda oʻsha davrda asosan qipchoqlardan tashkil topgan sulton qoʻshini qoldiqlari toʻplangan. Xorazmshoh Muhammadning oʻgʻillari Oq-sulton va Oʻzlagʻ-sulton Xorazmda boʻlib, hokimiyatni oʻzlarining katta akasi Jaloliddinga berishni istamaganlar. Xorazmliklarning qoʻshinlari ikki lagerga boʻlinib, moʻgʻullarning mamlakatni bosib olishini osonlashtirdi. Ukalari bilan keskin kelishmovchiliklar natijasida Jaloliddin Xorazmni tark etishga majbur bo‘ladi, Qoraqumdan o‘tib Eronga, u yerdan Afg‘onistonga ketadi. U Hirotda, keyinroq G‘aznada bo‘lganida mo‘g‘ullarga qarshi jangovar qo‘shin to‘play boshladi.
1221 yil boshida Chingizxon qoʻshini Jochi, Oʻgeday va Chagʻatoy shahzodalari qoʻmondonligida Amudaryoning quyi oqimining deyarli butun chap qirgʻoq qismini egallab oldi. Mo'g'ul otryadlari Urganchni qamal qilishni boshladilar, uni egallashga Chingizxon alohida ahamiyat berdi. Shaharning olti oy davomida qamal qilinishi hech qanday natija bermadi. Hujumdan keyingina Urganch bosib olindi, vayron qilindi va uning qoldiqlari Amudaryo suvlari bilan to'lib ketdi (1221 yil aprel).
Katta qoʻshin toʻplagan Jaloliddin moʻgʻullarga qattiq qarshilik koʻrsatadi. 1221-yil yozida Pervan dashtida boʻlib oʻtgan jangda moʻgʻullarning oʻttiz minginchi qoʻshinini magʻlub etadi. Jaloliddin va Xurosondagi qoʻzgʻolonchilarning muvaffaqiyatlaridan xavotirlangan Chingizxon shaxsan unga qarshi chiqdi. Daryo bo‘yida bo‘lib o‘tgan jangda Jaloliddin mag‘lub bo‘ldi. Indusga kirib, Hindistonga chuqur kirib bordi, ammo u mahalliy feodallarning, xususan, Dehli sultoni Shams ad-din Iltutmishning yordamini olmagan. Bu orada moʻgʻul otryadlari xalq qoʻzgʻolonlarini bostirib, Shimoliy Xurosonni yana egalladi.
1224-yil oktabrda Chingizxon qoʻshinining asosiy kontingenti Amudaryodan oʻtib, Moʻgʻulistonga oʻtadi. Uning Oʻrta Osiyoga ketishining muhim sabablaridan biri Tangut aholisining qoʻzgʻoloni edi. Chingizxon Oʻrta Osiyoni boshqarishni (birinchi navbatda soliq) xorazmlik savdogar Mahmud Yalovachga topshirdi (uning merosxoʻrlari 14-asr boshlarigacha bu vazifalarni bajargan). Bosqinchilar bosib olingan hududlarga o'zlarining hokimiyat vakillarini yoki bosh hukmdorlarini (daruga) joylashtirdilar; shahar va qal’alarda harbiy garnizonlar saqlangan.
Chingizxonning Moʻgʻulistonga ketishidan foydalangan Jaloliddin Hindistondan Eronga qaytib keldi. Uning hokimiyatini mahalliy hukmdorlar - Fors, Kirmon va Fors Iroqlari tan oldi. 1225-yilda Tabrizni egallab, Xorazmshohlar hokimiyati tiklanganini e’lon qiladi. Jaloliddin shahar militsiyasining koʻmagida 1227-yilda Isfaxon yaqinida moʻgʻullar ustidan gʻalaba qozondi, garchi oʻzi ham katta yoʻqotishlarga uchradi. Shu bilan birga, u bir necha yillar davomida Zaqafqaziya va Kichik Osiyoning mahalliy feodallariga qarshi yurishlar olib bordi. Jaloliddin jasur sarkarda edi, lekin egiluvchanlikka ega emas edi siyosatchi. O'zining shuhratparast xatti-harakati, yirtqich hujumlari bilan u mahalliy zodagonlar va oddiy aholining ko'plab vakillarini o'ziga qarshi oldi. 1231 yilda xorazmliklar hukmronligiga dosh berolmay, Ganjaning hunarmandlari va shahar kambag'allari ko'tarildi. Jaloliddin qoʻzgʻolonni bostirdi, lekin unga qarshi Gruziya, Rum sultonligi va Ahlat amirligi hukmdorlaridan iborat koalitsiya tuzildi.
Chingizxon vafotidan keyin (1227), 1229 yilgi qurultoyda uning oʻgʻli Ogedey (1229-1241) Moʻgʻullar imperiyasi taxtiga koʻtariladi. Buyuk xon (qon) otasining bosqinchilik siyosatini davom ettirib, Xuroson va Eronga ulkan qoʻshin koʻchirishga buyruq beradi. Noyon Chormagun boshchiligidagi moʻgʻul qoʻshini Jaloliddinga qarshi chiqdi. Xurosonni vayron qilib, Eron chegaralariga kirdi. Moʻgʻullar hujumi ostida Jaloliddin oʻz qoʻshinlarining qoldiqlari bilan Janubiy Kurdistonga chekindi. 1231-yilda Diyorbakir yaqinida o‘ldirilgan. Jaloliddinning oʻlimi moʻgʻullarga Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlariga chuqur yoʻl ochdi.
1243-yilda Chormagʻun tomonidan bosib olingan Xuroson va Eron hududlari Oʻgedei-kaon buyrugʻi bilan amir Argʻunga topshiriladi. Moʻgʻullar tomonidan deyarli butunlay vayron boʻlgan hududga hokim (Baskak) etib tayinlandi. Argun Xurosonning iqtisodiy hayotini yo'lga qo'yish va qishloq aholi punktlari va shaharlarini tiklashga harakat qildi. Biroq bunday siyosat talonchilikka odatlangan mo'g'ul dasht zodagonlarining qarshiliklariga uchradi.
Moʻgʻullar istilosi bosib olingan mamlakatlar ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishiga dahshatli zarba berdi. Juda ko'p odamlar qirib tashlandi, tirik qolganlari esa qullarga aylantirildi. “Tatarlar, – deb yozadi XIII asr tarixchisi Ibn al-Asir, – hech kimga shafqat qilmay, ayollarni, go‘daklarni kaltaklab, homilador ayollarning qornini yorib, homilani o‘ldirgan”. Qishloq aholi punktlari va shaharlar xarobaga aylandi, ularning ba'zilari 14-asr boshlaridayoq vayronaga aylangan. Aksariyat viloyatlarning dehqonchilik vohalari koʻchmanchi yaylov va lagerlarga aylantirildi. Bosqinchilardan mahalliy chorvador qabilalar ham jabr ko‘rgan. Plano Karpini 13-asrning 40-yillarida ular "tatarlar tomonidan ham qirib tashlangan va o'z yurtlarida yashaydilar, qolganlari esa qul bo'lib qolgan" deb yozgan. Mo'g'ullar davrida quldorlik salmog'ining o'sishi bosib olingan mamlakatlarning ijtimoiy regressiyasiga olib keldi. Iqtisodiyotning naturallashuvi, dehqonchilik hisobiga chorvachilik rolining kuchayishi, ichki va xalqaro savdoning qisqarishi umumiy tanazzulga olib keldi.
Moʻgʻullar bosib olgan mamlakatlar va xalqlar Chingizxon avlodlari orasida boʻlingan. Ularning har biriga ma'lum miqdordagi qo'shin va qaramog'idagi odamlardan iborat ulus (lot) ajratilgan. Tuluy, kichik o'g'li Chingizxon, odatga ko'ra, Mo'g'ulistonni meros qilib oldi - otasining tubjoy mulki (yurt). Muntazam armiyadagi 129 ming kishidan 101 ming askar unga topshirildi. Chingizxonning uchinchi oʻgʻli Ogedeyga Gʻarbiy Moʻgʻulistonda Irtish va Tarbagʻatoyning yuqori qismida joylashgan ulus ajratilgan. 1229-yilda taxtga oʻtirgach, Moʻgʻullar saltanatining poytaxti Qorakorumga joylashdi. Chingizxonning toʻngʻich oʻgʻli Joʻchining merosxoʻrlariga Irtishning gʻarbida, “Kayaliq (Yetisuvda) va Xorazm chegaralaridan Saksin va Bulgʻor (Volga) yerlarigacha boʻlgan yerlar berildi. tatar otlarining tuyogʻi yetgan chegaralar”. Boshqacha aytganda, bu merosga Yetisuvning shimoliy qismi va Sharqiy Dashti Qipchoq, jumladan, Quyi Volga bo‘yi ham kirgan. Kama Bolgariya, Rossiya va Markaziy Evropaga sayohat qilgan Batu Xon davrida Juchiev ulusining chegaralari kengaytirildi. Oltin Oʻrda tashkil topgandan keyin Quyi Volga boʻyi Jochid ulusining markaziga aylandi. Chingizxonning ikkinchi oʻgʻli Chagʻatoy otasidan 4 ta “zulmat” (yoki tumena, Mong. “10 000”, shuningdek, “son-sanoqsiz”) olgan, ular tarkibiga barlos va qoʻngʻirot qabilalarining hududlari, shuningdek, 1900-yildan boshlab erlar kiradi. Janubiy Oltoy va daryo. Yoki Amudaryoga. Uning mulki Sharqiy Turkistonni, Yetisuv va Moverannahrning salmoqli qismini qamrab olgan. Uning ulusining asosiy hududi Il-Alargu deb atalgan, uning markazi Olmaliq shahri edi.
Shunday qilib, Oʻrta Osiyo va Sharqiy Qozogʻistonning salmoqli qismi Chagʻatoylar mulki tarkibiga kirdi. Biroq, uning hokimiyati bevosita ko'chmanchi mo'g'ullarga va ular tomonidan bosib olingan cho'l turkiyzabon qabilalariga taalluqli bo'lib, Chingizxon buyrug'iga binoan Chig'atoy ulusining g'arbiy hududlarida haqiqiy nazorat Mahmud Yalovach tomonidan amalga oshirildi. Xojentni oʻziga qarorgoh qilib tanlab, u hududda moʻgʻul baskaklari va darugʻachilar (yoki darugʻachilar) harbiy kontingenti yordamida hukmronlik qildi.
Chingizxon bosqinidan keyin Moveronnahrning oʻtroq aholisining ahvoli juda ogʻir edi. Chet elliklarning hukmronligi shafqatsiz zo'ravonlik, tovlamachilik va tinch aholini talon-taroj qilish bilan birga keldi. Bunda moʻgʻul zodagonlariga Oʻrta Osiyo zodagonlari yordam berib, bosqinchilar tomoniga oʻtganlar. Yangi kelganlar va mahalliy feodallarning hukmronligi Buxoro xalqining qoʻzgʻoloniga olib keldi. 1238-yilda Buxoro yaqinidagi qishloqlardan biri Tarab qishlogʻi ahli kurashga koʻtarildi. Qoʻzgʻolonchilarga elakchi Mahmud Tarobiy boshchilik qildi. Dehqon otryadlarini toʻplab, Buxoroga kirib, shaharni boshqargan Sadrlar sulolasining saroyini egallaydi. Biroq koʻp oʻtmay qoʻzgʻolonchilar magʻlubiyatga uchradi va Mahmud Torobiy moʻgʻul qoʻshini bilan boʻlgan jangda halok boʻladi. Shundan so‘ng Mahmud Yalovach Qoraqurumga chaqirilib, lavozimidan chetlashtirildi. Uning oʻrniga oʻgʻli Masud-bek tayinlandi.
Chingiziylar oilasining eng kattasi boʻlgan Chagʻatoy katta obroʻ va taʼsirga ega boʻlgan va Xon Oʻgedey uning roziligisiz muhim qarorlar qabul qilmagan. Chag'atoy o'zining akasi Matugenning o'g'li Qora Hulaguni merosxo'ri etib tayinladi. 1241 yilda Ogedey, keyin esa Chagʻatoy vafotidan soʻng 1246 yildagi keskin qarama-qarshilik natijasida Guyuk (1246-1248) buyuk xon boʻldi. Yesu Mongke Chagʻatoy ulusining hukmdori deb eʼlon qilindi. Qora Hulaguni Chagatay va Ogedey uluslarining birlashgan merosxo'rlari hokimiyatdan olib tashladilar. Biroq, Guyukning o'limidan so'ng, yangi ichki tartibsizlik alangasi alangaladi. Ogedey va Tuluy avlodlari oʻrtasidagi shiddatli kurashda hokimiyat tepasiga Tuluyning toʻngʻich oʻgʻli Monke (1251-1259) keladi. Chag'atoy va O'gedey urug'idan bo'lgan ko'plab shahzodalar qatl etilgan. Qora Xulaguning bevasi Orkina (1252 yilda vafot etgan) Chagʻatoy ulusining hukmdori boʻldi.XIII asr o'rtalarida Mo'g'ullar imperiyasi. aslida Tuluy va Jochi merosxo'rlari o'rtasida bo'lingan. Jochining o'g'li Batu va buyuk Xon Mongke mulklarining chegara chiziqlari uzoq vaqt davomida o'tdi. Chu va Talas. Yeti-suv Moʻngʻoqlar hukmronligi ostida boʻlib, Moveronnahr bir muddat Jochidlar qoʻliga oʻtadi.1259-yilda Mongke vafotidan keyin moʻgʻul davlatida feodal nizolarning yangi bosqichi boʻlib, Moʻgʻul imperiyasining oliy hukmdori Moʻngkening ukasi Xubilayning eʼlon qilinishi bilan yakunlanadi (1260).
XULOSA
Chingiziylar davlati hukmron sulolaning, uning ko'plab vakillarining mulki hisoblangan. Buyuk kan bir shaxsda harbiy, qonun chiqaruvchi va ma'muriy-sud hokimiyatini birlashtirgan keng huquqlarga ega edi. Moʻgʻul davlati siyosiy tuzilmasida chingiziylar qoshidagi koʻchmanchi zodagonlar kengashi — qurultoy saqlanib qolgan. Rasmiy jihatdan, qurultoy oliy xon saylanadigan oliy hokimiyat organi hisoblangan. Qurultoy tinchlik va urush, ichki siyosat masalalarini hal qildi, muhim nizolar va da'volarni ko'rib chiqdi. Biroq, u faqat kaan va uning atrofidagilar tomonidan oldindan tayyorlangan qarorlarni tasdiqlash uchun yig'ildi. Moʻgʻul zodagonlarining kengashlari 1259-yilgacha yigʻilib, Monkkexonning oʻlimi bilangina toʻxtab qoldi.
Moʻgʻullar imperiyasi oliy xon hokimiyati mavjudligiga qaramay, aslida bir qancha mustaqil va yarim qaram mulklar yoki qismatlardan (uluslardan) iborat edi. Ulus hukmdorlari - Chingiziylar o'z taqdirlaridan daromad va soliqlar olib, o'zlarining saroyi, qo'shinlari va fuqarolik boshqaruvini saqlab turdilar. Lekin, odatda, ularga oliy xonlar maxsus mansabdor shaxslarni tayinlaydigan qishloq xoʻjaligi rayonlari boshqaruvi ishlariga aralashishlari mumkin emas edi.
Mo'g'ul uluslarining hukmron qatlami CHingiziylar sulolasining bevosita va lateral tarmoqlari boshchiligidagi eng yuqori zodagonlardan iborat edi. Qoʻshimchalardagi fuqarolik boshqaruvi oʻtroq aholi ustidan eski mahalliy byurokratiya yordamida amalga oshirilgan. Mas’ud-bek boshchiligidagi Chag‘atoylar davlatida pul islohoti o‘tkazildi va bu O‘rta Osiyo iqtisodiyotining yuksalishida muhim rol o‘ynadi.
Ayrim hollarda Chagʻatiylar davlatida fuqarolik boshqaruvi “malik” unvoniga ega boʻlgan eski sulolalar yordamida amalga oshirilgan. Bunday hukmdorlar Moveronnahrning bir qator yirik viloyat va shaharlarida, xususan, Xo‘jant, Farg‘ona, O‘trorda bo‘lgan. Oʻrta Osiyo va Sharqiy Turkistonning zabt etilgan viloyat va shaharlarida moʻgʻullarning tegishli organlari, darugalar ham tayinlangan. Dastlab, ularning kuchi qatl bilan cheklangan harbiy funktsiya yerda, lekin vaqt o'tishi bilan ularning imtiyozlari sezilarli darajada kengaydi. Daruga aholini ro'yxatga olish, qo'shinlarni jalb qilish, uyushtirish vazifalarini bajarishga kirishdi. pochta xizmati, xon qoʻshiniga soliq yigʻish va yetkazib berish.
Chag'atoy ulusining ko'chmanchi va o'troq aholisining asosiy qismi bu erda edi turli bosqichlar feodal tuzum. Eng rivojlangan feodal munosabatlari qishloq xoʻjaligi rayonlarida boʻlib, ularda sobiq ijtimoiy-iqtisodiy institutlar saqlanib qolgan. Moʻgʻullarga xos va tobe boʻlgan turkiyzabon qabilalardan tashkil topgan koʻchmanchi aholi qabilaviy tuzumning kuchli qoldiqlari bilan rivojlanishning ilk feodal bosqichida edi. Ko'chmanchilar harbiy xizmatni o'tashlari, turli vazifalarni bajarishlari va o'z xo'jayinlari foydasiga soliqlar to'lashlari shart edi. Ko'chmanchilar o'nlab, yuzlab, minglab va o'zlari bog'langan "zulmat"larga bo'lingan. Chingizxon nizomlariga ko‘ra, ular bir mulkdor yoki boshliqdan boshqasiga o‘tish huquqiga ega emas edilar. Ruxsatsiz o'tish yoki uchish o'lim bilan jazolangan.
Moʻgʻul aratlari oʻz zodagonlari va oliy xon saroyi foydasiga soliq toʻlaganlar. Mongke hukmronligi davrida ular 100 bosh moldan 1 bosh qoramol miqdorida kupchur deb atalgan. Kupchurni dehqonlar, shuningdek, hunarmandlar va shaharliklar toʻlagan. Bundan tashqari, qishloq xo'jaligi aholisi yer solig'i - haraj va boshqa soliq va yig'imlarni to'lagan. Qishloq aholisi, xususan, mo'g'ul qo'shinini saqlash uchun natura shaklida maxsus soliq (tagar) to'lagan. Pochta shoxobchalarini (chuqurliklarni) saqlash mas'uliyatini ham ular o'z zimmalariga olishlari kerak edi. Ko'p sonli soliqlarni undirish dehqonlar va chorvadorlar massasini vayron qilgan yirtqich dehqonchilik tizimi tufayli yanada og'irlashdi.