Anorganik birikmalarning asosiy sinflari arxiv uz

Tuzlar gidrolizi tuz tarkibiga qarab 4 hil bo’ladi.
Kuchli asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizga uchramaydilar va ularning suvdagi eritmalari neytral bo’ladi.
Bunday tuzdan tashkil topgan ionlar suvning ionlari bilan birikib kuchsiz elektrolitlar hosil qilmaydilar. Hatto tuz ionlari H⁺ va OH^- ionlari bilan biriksalar ham, to’liq dissotsiyalanadi. Natijada faqat suvning dissotsiatsiyalanishi yoziladi. Shu sababli bunday tuzlarning eritmalarini muhiti neytral bo’ladi (pH = 7).
Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizi. Masalan, NaNO₂, Na₂CO₃, Na₂S, KCN, CH₃COONa, Na₂SiO₃,
K₂SO₃........
Bunday tuzlarning gidrolizi anion bo’yicha boradi va eritmaning muhiti ishqoriy bo’ladi (pH>7).
Masalan: Natriy nitrit- kuchli asos NaOH va kuchsiz kislota HNO₂ hosil bo’lgan bu tuz suvli eritmada natriy kationiga va nitrit anioniga dissotsiyalanadi va keyingi bosqichda nitrit – anioni suv bilan ta’sirlanadi: NaNO₂ = Na⁺ + NO^-₂
NO^-₂ + H₂O ↔ HNO₂ + OH^- (pH>7)
Gidroliz natijasida natriy nitrit eritmasi ishqoriy muhitga ega (pH>7).
Agar tuz ko’p negizli kuchsiz kislota anionidan hosil bo’lgan bo’lsa, gidrolizga gidroanion hosil bo’ladi. Masalan: natriy karbonat gidrolizi quyidagi ikki bosqich bilan yoziladi:
Na₂CO₃ = 2Na⁺ + CO ₃^2-
CO ₃^2- + H₂O ↔ HCO ₃^- + OH^- (pH>7).
Bunday tuzlarning gidrolizlarini faqat birinchi bosqichda ifodalash to’g’ri bo’ladi. Ikkinchi bosqichda ifodalash, masalan:
CO ₃^2- + 2H₂O ↔ HCO ₃^- + 2OH^- to’g’ri, chunki teskari reaksiya sodir bo’ladi:
H₂CO₃ + OH^- = HCO ₃^- + H₂O va yana dastlabki natijani olamiz. Shuning uchun Na₂CO₃, K₂CO₃ kabi tuzlar gidrolizi faqat birinchi bosqichda ifodalanadi.
Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizi. Masalan, Zn(NO₃)₂, ZnCl₂, AlI₃, Mg(NO₃)₂, CuCl₂, (NH₄)₂SO₄, Al₂(SO₄)₃……
Bunday tuzlarda gidroliz kationi bo’yicha boradi va gidroliz muhiti kislotali bo’ladi (pH<7).
Masalan: Kuchsiz asos (ammiak gidrati NH₃^. H₂O) va kuchli kislota HNO₃ dan hosil bo’lgan tuz NH₄NO₃ – suvda ammoniy (NH⁺₄ ) kationiga va nitrat anioniga dissotsiyalanadi, gidrolizning keyingi bosqichida ammoniy kationi suv bilan ta’sirlashadi:
NH₄NO₃ = NH⁺₄ + NO ₃^-
NH ⁺₄ + H₂O ↔ NH₃ + H⁺, H⁺+ H₂O = H₃O⁺ (pH<7).
Gidroliz natijasida ammoniy nitrat eritmasi nordon reaksiyani ko’rsatadi (pH<7).
Agar tuz ko’p kislotali asosdan hosil bo’lgan bo’lsa, gidroliz mahsulotida asosning gidrokso kationi hosil bo’ladi.
Masalan, temir (II) xlorid gidrolizi quyidagicha ikki bosqichda boradi: FeCI₂ = Fe²⁺ + 2CI^-
Fe²⁺ + H₂O ↔ Fe(OH)⁺ + H⁺, H⁺ + H₂O = H₃O⁺ (pH<7).
Bunday tuzlarning gidrolizi ham faqat birinchi bosqichda ifodalanadi.
Suvda yaxshi eriydigan kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizi.
Masalan, NH₄NO₂, (NH₄)₂ S, (CH₃COO)₃Al, (NH₄)₂CO₃…..
Bunday tuzlarda gidrolizlanish jarayoni kation bo’yicha ham, anion bo’yicha ham boradi.
Gidroliz muhiti gidroliz natijasida hosil bo’ladigan kuchsiz asos va kuchsiz kislota tabiatlariga bog’liq bo’ladi.
Agar asos va kislota teng kuchli bo’lsa gidroliz muhiti neytral (pH=7) bo’ladi. Agar asos salgina kuchliroq bo’lsa muhit kuchsiz ishqoriy bo’ladi. Masalan, ammoniy nitrit gidrolizi quyidagi bosqichlarda boradi:
NH₄NO₂ = NH⁺₄ + NO^-₂
NH⁺₄ + H₂O ↔ NH₃^. H₂O + H⁺, H⁺ + H₂O = H₃O⁺
Ikkala qator reaksiyaning borish darajasi bir hil, shuning uchun ammoniy atsetat eritmasi neytral pH=7.
CH₃COO^- + H₂O ↔ CH₃COOH + OH^-
Ammoniy tsianid eritmasi gidrolizida muhit ancha kuchli ishqoriy bo’ladi (pH>7), chunki 2- chi qaytar reaksiyaning borish darajasi juda katta:
NH₄CN = NH⁺₄ + CN^-

1. 
   NH ⁺₄ + H₂O ↔ NH₃^. H₂O + H⁺, H⁺ + H₂O = H₃O⁺
   
2. 
   CN^- + H₂O ↔ HCN + OH^-
   

Nordon tuzlarning suvli eritmalarida bir vaqtning o’zida, har hil darajada 2 ta qaytar reaksiyalar gidroanionning dissotsiyasi va uning gidrolizi boradi, bu reaksiyalar reaksiya muhitini aniqlaydi.
Masalan, natriy gidrosulfitning suvdagi eritmasi kuchli ishqoriy muhitga ega bo’ladi:
NaHSO₃↔ Na⁺ + HSO ₃^-
HSO ₃^- ↔ H HSO O ↔ SO₂ ∙ H₂O + OH^- (pH> 7)
Natriy gidrofosfat tuzining gidrolizi ham ishqoriy muhitga ega bo’ladi.
Na₂HPO₄ = 2Na⁺ + HPO ²₄^-
HPO ²₄^- ↔ H⁺ + PO ³₄^- ; H⁺ + H₂O = H₃O⁺
HPO ²₄^- + H₂O ↔ H₂PO^-₄ + OH^- (pH >7)
Shu sababli nordon tuzlarning gidrolizi hamma vaqt “nordon” bo’ladi degan chalkashlikka bormaslik zarur.
Hamma aytilganlarni umumlashtirib, quyidagilarni tavsiflash mumkin ya’ni:
- agar tuz kuchliroq kislotadan (asos kuchi bilan taqqoslaganda) hosil bo’lgan bo’lsa, u holda tuz eritmasi nordon bo’ladi (gidroliz muhiti – kislotali);
Agar tuz kuchliroq asosdan (kislota kuchi bilan taqqoslanganda) hosil bo’lgan bo’lsa, u holda tuz eritmasi ishqoriy bo’ladi (gidroliz muhiti – ishqoriy).
Shunday qilib, tuzni hosil qiluvchi kislota va asos kuchli o’zaro bog’liqlikda ko’rilishi zarur. Quyidagi jadvalda turli tuzlarning suvli eritmalari muhiti keltirilgan.

Hosil bo’lgan tuzlar		Gidroliz muhiti	pH
Kislota	Asos
Kuchli	kuchli	Neytral	7
Kuchli	kuchsiz	Kislotali	<7
Kuchsiz	kuchli	Ishqoriy	>7
Kuchsiz asosdan	kuchsiz	Kislotali	<7
Kislotadan kuchliroq		Ishqoriy	>7
bir hilda		Amalda neytral	=7

Demak, tuzlar gidrolizi sodir bo’lishi uchun birinchi sharoit tuz suvda eruvchan bo’lishi kerak;
2- chi sharoit tuz tarkibida kuchsiz asos, yoki kuchsiz kislota hosil qiladigan ionlarning bo’lishi shart. Agar tuzda kuchli kation, kuchli anion bo’lsa, yoki tuz suvda juda kam erib, ionlar kontsentratsiyasi juda kichik bo’lsa gidroliz mutlaqo bormaydi deyiladi.
Amalda gidroliz jarayoni asosan birinchi bosqich bilan tugaydi, ikkinchi va undan keyingi bosqichlarning borish ehtimoli juda qiyin.
Agar tuz juda kuchsiz asos va juda kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan bo’lsa (masalan, Al₂S₃, Fe₂S₃, Cr₂S₃ …) bunday tuzlar gidrolizi amalda 100% va qaytmas bo’ladi.
Al₂S₃ + 6H₂O = 2Al(OH)₃↓ + 3H₂S↑
Shu sababli bunday tuzlarni suvli eritmalardan olib bo’lmaydi, ular suvsiz muhitda sof moddalarni suyuqlantirib olinadi:
2Al + 3S = Al₂S₃