Anorganik kimyo
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
|
S 0 3 bug'lari yig'ilganda suyuq holdagi uchuvchan m odda olinadi (qaynash harorati 4 4 ,8 °C ).B u birikm a trim erlardan (4 9 -r a s m ) tashkil top gan ( S 0 3) 3. v 1 0. 1- 19 mn •o. 120
° ./J: Q. U О V ° Y
T V о о V о 0 о ^ v k / f v о о u о u 49-rasm. S 0 3 molekulalari monomer va trimer holatidagi tuzilshi. A gar suyuqlik so v itilsa 16,8°C larda q otib, tin iq m assa h osil q ilad i. U m u zg a o 'x sh a sh va a sb estsim o n p o lim er tu zilish ig a ega b o'lgan birikm a hosil qiladi. Sulfat angidrid suvda erigan id a sulfat kislota h osil bo'ladi: S 0 3 + H 20 = H 2 S 0 4 S F 6 — rangsiz g a z, u b o sim ostid a -5 0 ,5 °C da suyuqlikka aylanadi. U kislorodda ham vod orod d a h am yonm aydi va unga suv ta ’sir etm ayd i. S F 6 k im y o v iy jih a td a n ju d a inert. B u n in g sababi m a r k a z iy a to m n in g k o o r d in a tsio n to 'y in g a n lig i v a S F 6 n in g io n la n ish en ergiyasi q iy m a ti ju d a yu q oriligi bilan tu sh un tirilad i. O ltin g u gu rtn in g b ev o sita ftor bilan ta ’siridan h o sil b o'lad i: Sulfit an gidridga katalizator ishtirokid a to'g'rid an t o ‘g ‘ri xlor ta ’sir ettirilgand a u sulfuril xloridga aylanadi: S 0
2 + C l, = S 0 2 C1
Sulfuril xlorad n in g suv bilan ta ’sirid an sulfat k islota h osil bo'ladi: S 0
2 C1 2 + 2 H 20 = H 2 S 0 4 + 2HC1 O ltingugurtning galogen li birikmalari. O ltingugurt m on oxlorid — S 2 C12. Q ovoq rangli yoqim siz hidga ega. S 2 C1 2 o'zid a oltingugurtni eritadi va k auchukni vu lkanlashda ish latilad i. O ltingugurt ustidan quruq xlor o'tk azish orqali olinadi: 2S + Cl 2 = S
2 C1 2 SC1 2 q iz il rangli su yu q lik (su y u q la n ish harorati — 80°C , qaynash harorati + 5 9 °C). B u n d a n tash q ari, oltin gu gu rt tetraxlorid h a m b o r (SC 14). Su yu q m o d d a , u n in g su yuq lanish harorati — 30°C ga teng. O ltingugurtning ftorli birikm alaridan S 2 F 2 rangsiz g a z m od d a. — 35°C da suyuqlikka aylanadi. Oltingugurt tetra ftorid - SF 4 rangsiz gaz b o 'lib , -4 0 ,4 °C da suyuqlikka o 'ta d i. SC1 2 ga natriy ftoridi ta ’siridan olinadi: 3SC1, + 4 N a F = S F 4 + S
2 C1 2 + 4 N aC l O ltingugurtning brom bilan faqat birgina birikm asi oltingugurt m o n o b ro m id i (S 2 Br2) m avjud. S 2 Br 2 q o 'n g 'ir rangli su yuqlik — 46°C da qotadi. 2 5 . 3 . S u lf a t k is lo t a s i v a u n in g x o s s a l a r i X o ssa la ri. S uvsiz H 2 S 0 4 rangsiz m o y sim o n su yuq lik, 10,3°C da kristallar hosil q iladi.K ons. kislota tarkibida 98 % kislota bor. Bu k islota o 'z tarkibiga suvni sh id d a t b ilan tortad i, sh u n in g u ch u n u qurutuvchi sifatida keng q o'llan ilad i. O lin ish i. Sulfat kislota ikki xil usulda n itro za va kotakt usuld a olin a d i.S u lfa t k islota o lish d a asosiy x o m a sh y o pirit (F e S 2), m etall su lfid la ri, o ltin g u g u rt h iso b la n a d i. B u m o d d a la r n in g y o n is h i natijasida S 0 2 h o sil b o 'la d i. A gar S 0 2 ni S 0 3 ga aylantirishd a k atalizator sifatid a a zo t oksidlari ( N 0 2) ish latilsa, sulfat k islota o lish n in g bu usuli n itroza u suli deyiladi: S 0
2 + N 0
2 + H 20 = H , S 0 4 + N O
H o sil b o 'lg a n ok sid n in g kislorod b ila n ta ’sirid an yan a N 0 2 h o sil b olad i. S 0 3 su lfat k islota eritm asiga yu ttirilib, dastlab o le u m ( H 2 S 0 4 S 0 3) k eyin kerakli konsentratsiyali sulfat k islota o lin a d i. O datda, nitroza usulda olin gan sulfat k islota konsentratsiyasi 80 % g ach a b o 'lib aso sa n m in eral o 'g 'itla r o lish u c h u n sarflanadi. H ozirgi paytd a k o'p ro q kontakt u su li q o 'lla n ila d i.B u u su ld a katalizator sifatid a V 2 0 5 yoki Pt q o 'lla n ila d i.B u usulda reaksion aralash m ad an fosfor, m ish yak birikm alari va boshq a k atalizatorn i zah arlayd igan m od d alard an toza la sh shart h iso b la n ad i. A ra la sh m ad a k islorod m iq d o rin in g orttirilishi va ja ra yo n n i 450°C da o lib b orish orqali reaksiya u n u m i 9 5 — 97 % g a yetk azilad i. B u u su ld a h am h o sil b o 'lg a n S 0 3 o leu m g a yuttiriladi. X o ssa la ri. K o n s. sulfat k islota ju d a k u ch li o k sid lo vch id ir. U k o 'p q a ytaru vch ilarn i o s o n o k sid la y d i.A y n iq sa m e ta llm a sla rn i yuqori oksidlarigacha yok i kislotalarigacha oksidlaydi: C + 2 H
2 S 0
4 = 2SO , + C O , + 2 H 20 S + 2 H 2 S 0 4= 3 S 0 2 + 2 H 20 2P + 5 H 2 S 0 4 = 2 H 3 P 0 4+ 5SO , + 2 H 20 2B + 3 H 2 S 0 4= 2 H 3 B O 3 + 3 S 0 2 Sulfat k islo ta n in g m etallar b ilan ta ’sirid an har xil m a h su lotlar h o sil b o 'la d i. S u yu ltirilgan sulfat k islo ta aktiv m eta lla r (Z n , M g, F e, A l) b ilan v o d o ro d gazin i h osil qiladi: Z n + H ,S 0 4 = Z n S O , + H , 2 4 4 2 A ktivlik qatorid a vod o ro d d a n k eyin turadigan m etallar (C u , H g, A g A u , Pt) su yu ltirilgan sulfat k islo ta b ilan ta ’sirlashm aydi. K on sen trlan gan su lfat k islota (98% va und an yu q ori) F e, Cr, A l, Au va Pt bilan ta’sirlashm aydi. Aktivligi kam bo'lgan metallar (C u , H g , A g) bilan ta ’sirlashganda S 0 2 h o s il bo'lad i: C u + 2 H ,S O , = C uSO , + S O , + 2 H ,0 2 4
2 2
bilan ta’siridan qaytarilish mahsulotlari SO,, S va H 2S bo'lishi m u m k in. Mg + 2H 2 S 0 4= M g S 0 4 + S 0
2 + 2H 20 3 Mg + 4 H 2 S 0
4 = 3 M g S 0 4 + S + 4 H 20 4M g + 5H 2 S 0 4 = 4 M g S 0 4 + H 2S + 4 H 20 Sulfat k islota ikki xil tuzlar: o'rta va n ord on tuzlar h o sil qiladi (K ,= M 0 3; K ^ l , 2-10‘2). S ulfat k islotan in g erim ayd igan tuzlariga B a S 0 4, P b S 0 4, S r S 0 4 kiradi. C a S 0 4 y o m o n eriyd igan tuzlardan hisoblanadi. Sulfat k islota k im yoviy san oatn in g turli m ahsulotlarini olishd a ju d a kerak. U n d an foyd alangan h old a boshq a k islotalar ( H N 0 3, H 3 P 0 4, C H 3C O O H va b osh q alar), tuzlar, o ‘g ‘itlar, b o 'y o q la r olinadi. S u lfat k islotan in g eng muhim tuzlari. N atriy sulfati — N a 2 S 0 4. Suvd agi eritm alard an N a 2 S O 4 T 0 H 2O h o sil qilib kristallanad i. S h u n d a y tu z G laub er tu zi d eyiladi. S hish a tayyorlash d a, sod a olishda ishlatiladi. Tibbiyotda su igi sifatida tavsiya etilgan. M a g n iy sulfati — M g S 0 4. D e n g iz suvida uchraydi. Q o n b o si m ini tushuruvchi m od d a sifatida tibbiyotda ishlatiladi. K alsiy sulfati — C a S 0 4. T abiatda k o ‘p m iqdorda C a S 0 4 -2H 20 — gip s h o la tid a uchraydi. 150— 170°C g ach a q izd irilg an d a 1,5 m olek u la su vin i y o ‘q otib, alebastr — C a S 0 4 0 ,5 H 20 h o sil qiladi. Suv b ilan qorilganda tezd a yana C a S 0 4 2 H 20 h o sil q ilib qotad i. A na sh u xossasidan foydalanib qurilishda quym a buyum lar tayyor lan ad i. Jarrohlikda u n d an sin gan joylarni ushlab turish u ch u n doka bilan b iiga b og‘lab qo'yiladi. M is kuporosi — C u S 0 4 -5H 2 0 . K o‘k kristall m od d a suvda eriydi. M is va u n in g birikm alarini olish d a, mineral bo'yoqlar tayyorlashda ish latilad i. Q ish loq xo'jaligid a o 'sim lik larn i zam bu ru g'li kasallik- laridan h im oyalash d a keng q o'llan ilad i. B a S 0 4— am alda suvda erim aydigan m odda. R entgen-kon trast m odda sifatida ishlatiladi. A ch ch iq tosh lar — sulfat k islotan in g q o 'sh tuzlari h iso b la n a d i, m asalan , k aliy alu m in iyli a ch iq to sh — K 2 S 0 4 A1 2 ( S 0 4) 3- 2 4 H 20 yok i qisqartirilgan h olatd a K A 1 (S 0 4 ) 2 12H 2 0 . B u tuz tib b iy otd a qon to'xtatuvchi m od d a sifatida tavsiya etilgan. 2 5 . 4 . O ltin g u g u r tn in g m u r a k k a b k is lo t a la r i T io su lfa t k islo ta . H 2 S 2 0 3 — tio su lfa t k islota d eb yuritiladi. Bunday tarkibli kislota erkin holda mavjud em as. Lekin uning tuzlari tiosu lfatlar barqaror m od d alardir. N atriy tiosu lfa t — N a 2 S 2 0 3 tio su lfa t k islo ta n in g tu zid ir. Agar — 78°C da v o d o ro d sulfid va su lfat an gid rid ta ’sir ettirilsa H 2 S 2 0 3 h osil b o ‘ladi: H 2S + S 0 3 = H
2 S 2 0 3
modda: H 2 S 2 0 3 = H 20 + S 0 2 + S
O datda, tiosulfatlar natriy su lfitiga oltin gugu rt q o 'sh ib suyuq- lantirish orqali olinad i: N a
2 S 0
3 + S = N a 2 S
0 3
2 0 32- io n id a oltin gugu rtlardan b ir in in g ok sid la n ish darajasi -2 ga ten g va u n in g m olek u lasi q uyid agi tu zilish ga ega: N a — CK . 0 Na — O " ^ N a triy tiosu lfa tin in g xlor b ila n ta ’sirida sulfatlar h o sil b o'la d i, sh u n in g u ch u n u « a n tix lo r« n o m in i o lg a n xlor ta ’sirini y o 'q o tish u ch u n ishlatiladi: N a
2 S 2 0 3 + C l 2 + H 20 = N a 2 S 0
4 + S + 2HC1 H osil b o 'lg a n oltin gugu rt xlor ta ’sirid a sulfat k islotagacha yoki u nin g tuzlarigacha oksidlanadi: S + 3CL + 4 H , 0 = H ,S C r + 6HC1 2 2
4 O xirgi m a h su lo t tarkibi q u y id a g ich a bo'lad i: N a
2 S 2 0 3 + 4C1 2 + 5 H 20 = 2 N a H S 0 4 + 8HC1 A gar tio su lfa tla rg a b ro m li su v t a ’sir e ttir ilsa , o ltin g u g u rt ch o 'k m a si h o sil b o 'lish i kuzatiladi: N a
2 S 2 0 3 + B r2+ H 20 = N a 2 S 0
4 + S 1 + 2 H B r T io su lfa t k islo ta n in g tu zlari io d ta ’sirid a tetra tio n a tla rg a aylanadi: J 2 + 2N a 2 S 2 0 3 = 2NaI + N a 2 S 4 0 6 Natriy tiosulfat fotografiyada fiksaj sifatida ishlatiladi.U analitik kimyoda yodom etrik tahlilda keng qo'llaniladi. N 328203 — galogenlar, sianid lar b ila n zah arlan gan d a, sh u n in g d ek A s, Pb, H g b irik - m alarin ing ta ’sirini y o 'q o tish u ch u n ish latilad i.B u n d an tash q ari, N a 2 S 2 0 3 a llergiya va asab k asallik larid a h a m ta v siy a e tila d i. Tiosulfatlarni sianidlar ta ’sirini yo'qotish i ularning ta ’sirida sia n id - la m in g bezarar rodanidlarga aylanishidir: K CN + N a 2 S 2 0 3 = K CNS + N a 2 S 0 3 T iosu lfatlar ju d a o so n k om p lek s birikm alar h o sil q ilish x o ss a siga ega: AgCl + N a 2 S
0 3 = N a [AgS 2 0 3] + NaCl T ion k islo ta la r . Y u q oridagi natriy tetration at tio n k islo ta n in g tuzidir. U m u m iy form u lasi H 2 S n0 6 b o 'lg a n kislotalar p o litio n k islotalar ( « = 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7 , 2 0 g a c h a ) d ey ila d i. H 2 S 2 0 6, d it io n , H 2 S 4 0 6. tetration , H 2 S 5 0 6 p en ta tio n va hokazo: H-° \l/\|/° - H H-° \|/s\ s/ s\|/° -H II II
II II 0 0
0
0 XlorsulfoD k islota H S 0 3-C1 sulfat kislotaning chala xlorangidridi b o 'lib , S 0 3 ga H C I t a ’sir ettirib olinad i: S 0 3 + HCI = H S 0 3 C1 X lorsu lfon k islota o s o n gidrolizga u chraydi va sulfat k islotaga aylanadi: H S 0
3 C1 + H 20 = H 2 S 0
4 + H C I P ir o s u lfa t k is lo ta — H 2 S 2 0 7 su lfa t k islo ta d a n su v ajralib ch iq ish id a n h o sil b o 'lg a n m ahsulotdir: 2 H
2 S 0
4 = H
2 S 2 0 7 + H 20 НЛ |/ Ч ] [ Л Н II
II о
о M o n o p e r o k so su lfa t k islo ta — H 0 0 S 0 3H v o d o ro d p erok sid - dagi v o d o r o d n in g b ir q ism i su lfogu ru h ga a lm a sh in g a n d a h osil b o 'lg a n m a h su lo td ir .U q u yid agich a tu zu lish form u lasiga ega: О II H,SO , H - O - O - S - O - H 2
3
о H 2 S 0 5 o ltin gu gu rt (V I) o k sid in in g su vsiz H 2 0 2 da erish id an h o sil b o 'la d i va K aro k islotasi h a m deb yuritiladi: H 2 0 2 + s o 3 = h 2 s o 5 H 2 S 0 5 kristall m o d d a (su yu q lan ish harorati 45°C ). O k sid lo v ch ilik xossalari y a q q o l ifod ala n gan k u ch li kislotalardan: 2KI + H 2 SO s = K ,S 0 4 + I 2 + H 20 B iperoksisulfat kislota — H S 0 3 — O —O — S 0 3 H . V od orod per- ok sid d agi ikkala v o d o r o d n in g su lfoguruh ga a lm a sh in ish id a n h o sil b o 'lg a n m a h su lotd ir. E m pirik form u lasi H 2 S 2 0 8 b o 'lg a n kristall m od d a . S uvd a erigan id a sulfat k islota va v o d o ro d peroksidini h o sil qiladi: H 2 S 2 0 8 + 2H 20 = 2H 2 S 0 4 + H 2 0 2 B ip erok sisu lfat k islota ju d a kuchli o k sid lo v ch i hisoblanadi: 2KI + H 2 S 2 0 8 = 2 K H S 0 4 + I 2 S a n o a t m iq y o sid a H 2 S 0 4 n in g 50% li eritm asin i elek troliz qilib olinad i: H 2 S 0 4 <-> H + + h s o 4- K ( - ) 2H + + 2e -> H 2" A (+ ) 2 H S 0 4~ - 2e -> H 2 S 2 0 8 H 2 S 2 Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|