Ҳасан абулқосимов иқтисодий хавфсизлик

Сўмнинг АҚШ долларига нисбатан 
айирбошлаш курси
(2000 - 2004 йй. давридаги ўртача кўрсаткичлар)2
Даар
МБ
айрибошлаш 
курси с ў м /5
Ўтган далрга 
нисбатан 
ўэгариши(%)
Нақд хорижий 
валкгга 
курси(сўм/3)
Аввапги даярга 
нисбатан 
ўзгариши (%)
2000
236,6
89,9
450,1
183,5
2001
422,9
78,8
829,0
84,2
2002
770,8
82,3
1023,8
31.9
2003
979,39
26,0
995,1
-9,0
2004
1058,0
-8,0
1062,5
6,8
'Ўзбекястон икгисолиёти. Тахлилий шарх. 2004 й и л Т , СИСМ, 2005. 20-21-6. 
1 Ўша ерда. 2.1-6.
1 50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8-боб. Мамлакатнинг иқтисодий 
хавфсизлигини таъминлаш
8.1. 
Миллий иқтисодиётнинг жақон 
иқтисодий тизимида тутган ўрни ва унинг 
манфаатларига тахдидлар
Замонавий жаҳон иқтисодиёти халқаро меҳнат тақ- 
симоти асосида миллий иқтисодиётлар ўртасида барқа- 
рор, ҳар томонлама ўзаро алоқадорликнинг шакллани- 
ши оқибатида хўж алик ҳаётининг дунё миқиёсида ин- 
тернационаллашувини ифодалайди. Бу ҳол иқтисодий 
маконнинг вужудга келишига замин ҳозирлади. Ушбу 
маконда халқаро товарлар, хизматлар, хом ашё ресурс- 
лари, молиявий маблағлар, капитал, ишчи кучи бозор- 
лари вужудга келиб, улар ўртасида ўзаро алоқадорлик 
ҳамда боғлиқлик кучаймоқда. Ж аҳон миқёсида глобал- 
технологик, молиявий ахборот, маданий тизимлар жадал 
равишда ривожланиб бормоқда.
Миллий иқтисодиёт халқаро меҳнат тақсимотига кўра 
ихтисослашуви фойдали қазилма бойликлари, жуғро- 
фий жойлашуви, фан-техника тараққиёти, ижтимоий- 
иқтисодий ривожланиш даражаси, халқаро савдо ва 
иқтисодий фаолиятининг фаоллигига мувофиқ жаҳон 
иқтисодий тизимида ўзига хос ўринни эгаллайди. Ж а- 
ҳон иқтисодиётига интеграциялашиш учун миллий иқти- 
содиёт халқаро ҳамкорлик учун очиқ бўлиши, яъни 
очиқ иқтисодиёт тавсифига эга бўлиши лозим. Очиқ 
иқтисодиётнинг хусусиятлари ва мавжуд имкониятла- 
рини қуйидагича тавсифлаш мумкин:
- ўтиш даврини бошидан кечираётган мамлакатда 
бозор механизми ва унсурлари ҳамда рақобат муҳити 
шаклланишининг жадаллашуви;
151
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- миллий иқтисодиёт жаҳон хўжалиги билан анъа- 
навий товар айирбошлашдан ташқари, капитални четга 
чиқариш за четдан киритиш, илмий-техниканинг коо- 
перациялаш уви, ишлаб чиқариш интеграцияси каби 
ш аклларда уйғунлашади;
- халқаро ресурслар айланмаси ва унинг самарадор- 
лигини оширишга асосланган ҳолда ички ишлаб чиқа- 
риш ҳажмига нисбатан миллий даромаднинг ўсиши;
- халқаро айирбошлашнинг мутаносиб иқтисодий 
ўсиш омили сифатидаги ролининг кучайиши;
Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг хал- 
қаро меҳнат тақсимотида фаол иштирок этиш орқали 
очиқ турдаги бозор иқтисодиётини вужудга келтирмоқца. 
Унинг истиқболлари эса кўп жиҳатдан жаҳон хўж али- 
ги тизимига кириб уйғунлашувига боғлиқ Ушбу мақ- 
садга эришиш учун Президент Ислом Каримов томо- 
нидан республика ташқи иқтисодий сиёсати қуйидаги 
тамойилларга асосланиши белгилаб берилган:
- мафкуравий курашлардан қатъи назар, ташқи му- 
носабатларда ошкораликка интилиш;
- тенг ҳуқуқли ва ўзаро манфаатли ҳамкорлик, бош- 
қа мамлакатларнинг ички ишларига аралашмаслик;
- ўзининг миллий давлат манфаатлари устуворлиги- 
да ўзаро манфаатларни ҳар томонлама ҳисобга олиш;
- тўла ишонч, халқаро иқтисодий ва молиявий таш - 
килотлар доирасидаги ҳамкорликни чуқурлаш тириш
негизида икки томонлама ва кўп томонлама ташқи ало- 
қалар ўрнатиш ва уларни ривожлантириш;
- умумэътироф этилган халқаро ҳукуқ меъёрларига 
риоя қилиш ва халқаро тартибларга изчиллик билан ўтиш.
Ю ртбошимиз томонидан таш қи иқтисодий сиёсат 
республиканинг жаҳон бозоридаги мавқеини мустаҳ- 
камлашга, унинг тўлов балансини кучайтириш га ва
152
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

хорижий инвестиция учун қулай муҳитни вужудга кел- 
тиришга қаратилиш и алоҳида таъкидлаб ўтилган.
Иқтисодиётнинг очиқлигини таъминлаш ва ташқи 
иқтисодий фаолиятни эркинлаштиришга қаратилган чора- 
тадбирларнинг амалга оширилиши туфайли мамлакатга 
хорижий инвестициялар кириб кела бошлади, қўшма 
корхоналар сони тобора кўпайиб бормоқда, ички бозор- 
ни маҳсулот билан тўлдиришга эришилмовда. Аммо, 
шу билан бирга, бу жараёнда мамлакат манфаатларига 
зид ж иҳатлар ҳам кўзга ташланмовда.
Бу ҳолатлар қуйидагиларда намоён бўлди:
- республиканинг илғор технологияларга эга бўли- 
шига чекловларнинг мавжудлиги;
- мамлакатга маънавий ва моддий жиҳатдан эскир- 
ган техника ва технологияларни олиб киришга уриниш;
- миллий рақобатбардош маҳсулотларни хорижий 
бозорларга чиқаришга тўсқинлик қилиш, илгари ўзлаш - 
тирилган бозорлардан сиқиб чиқаришга уриниш;
- миллий бойликнинг бир қисмини хорижий капитал 
томонидан қўлга киритишга интилиш;
- муҳим хом ашё товарлари ва капитални четга чи- 
қариш устидан назорат қилиш механизмининг етарли 
даражада шаклланмагани.
Ташқи иқтисодий алоқаларнинг эркинлаштирилиши 
шароитида хўж алик субъектлари фаолиятини назорат 
қилиш механизмининг такомиллашмагани туфайли, бу 
соҳада жиноий гуруҳлар, коррупция, хуфёна иқтисо- 
диёт, наркобизнес, иқтисодий қароқчилик ҳам жонла- 
на бошлади. Шунингдек, айрим ҳолатларда жаҳон хўж а- 
лиги тизимига интеграциялашув мақсадлари билан мил- 
лий ишлаб чиқарувчилар манфаатлари ўртасида зид- 
диятнинг вужудга келгани боис, асосий энергия ва хом 
ашё маҳсулотларининг жахон ва ички нархлари ўрта- 
сида номутаносибликлар пайдо бўлди.
153
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Таъкидлаш жоизки, ўтиш иқтисодиётига эга мам- 
лакатларда иктисодиётни тезда очиқ қилиб қўйиш, таш- 
қи иқтисодий фаолиятни жадал эркинлаштириш мамла- 
кат иқтисодий хавфсизлигига таҳдидларнинг кучайи- 
шига олиб келди. Бу ҳолат эса миллий ишлаб чикарув- 
чилар фаоллигининг чеклаб қўйилишига, молиявий пул 
тизимининг фаолиятига путур етказилиши, импортга, 
халқаро иқтисодий ташкилотларга қарам бўлиб қолиш- 
га олиб келиши мумкин. Шу боис, очиқ иқтисодиётни 
шакллантириш ва ташқи иқтисодий фаолиятни эркин- 
лаштириш жараёни босқичма-босқич амалга оширили- 
ши керак бўлади.
М амлакат иқтисодий хавфсизлигига, манфаатлари- 
га таҳдидлардан ҳимояланиш учун қуйидагиларни амалга 
ошириш лозим:
_ таклиф этилаётган инвестицион лойиҳа ва хори- 
жий ҳамкорлар билан тузилган йирик битимларни, 
иқтисодий хавфсизлик талабларини ҳисобга олган ҳолда, 
дастлабки мустақил экспертизадан ўтказиш;
- хорижий капитал учун устувор соҳа ва тармоқлар 
билан бир қаторда уларнинг киритилиши ман қилина- 
диган соҳа ва тармоқлар ҳам қонуний асосда белгилаб 
қўйилиши керак;
- хориж ий инвесторлар томонидан айрим соҳа- 
ларда акцияларни харид килиш тартибини қатъ и й - 
лаш тириш ;
- хорижий инвесторларнинг стратегик тармоқларда 
миллий бойликларимизнинг катта қисмини қўлга кири- 
тишига йўл қўймаслик;
- мамлакат банк тизимини ишончли ҳимоялаш;
- ташқи ф аолият билан шуғулланувчи хўж алик 
субъектларидаги раҳбар кадрларнинг малакасини оши- 
риш, уларни ўқитиш ва қайта тайёрлаш;
1 54
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- ички бозорни, миллий ишлаб чиқарувчиларни таш- 
қи рақобатчилар тажовузидан ҳимоя қилиш;
- ташқи иқтисодий алоқалар инфратузилмасини ри- 
вожлантириш;
- таш қи бозорларда миллий экспортчилар ва иш- 
лаб чиқарувчиларимизнинг дискреминация қилиниши, 
камситилишига йўл қўймаслик;
- ташқи иқтисодий фаолият соҳасидаги низо ва ке- 
лишмовчиликларни кўп томонлама тартибга солиш ме- 
ханизмлари, тенг ҳуқуқли шартномалар тузиш орқали 
ҳал қилишга интилиш зарур. Бунда асосий эътибор мам- 
лакат товар ишлаб чиқарувчилари ва фуқароларимиз- 
нинг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилади;
- чет эллардаги республика мулкини ҳимоя қилиш;
- ташқи иқтисодий фаолият ташқи савдодан юқори 
фойда, иқтисодий самара олишга интилиш билан бир 
вақтда, мамлакатнинг жаҳон иқтисодиёти тизимида 
ўзига мос нуфузли ўринни эгаллашига интилиши каби- 
ларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир.