Asosiy tushunchalar:  Gen regulyatsiyasi

---

Asosiy tushunchalar: 

Gen regulyatsiyasi hujayrada DNKdagi genlar ekspressiyasi ustidan 
(oqsil funksional masulot sintez qilish uchun) oʻrnatilgan nazoratdir. 

Koʻp hujayrali organizmlardagi har xil hujayralar bir xil genlar 
toʻplamiga ega boʻlishiga qaramay, turli xil belgilarni namoyon qiladi. 

Hujayradagi genlar ekspressiyasi undagi oqsil va funksional RNKlarni 
belgilab beradi va hujayraning oʻziga xos xususiyatlarini yuzaga 
chiqaradi. 

Eukariot hujayralarda, masalan, inson hujayrasida gen ekspressiyasi 
koʻp bosqichlarni oʻz ichiga oladi, regulyatsiya shu bosqichlarning 
birida sodir boʻlishi mumkin. Lekin koʻplab genlar regulyatsiyasi 
bevosita transkripsiya bosqichida amalga oshiriladi. 
Kirish 
Odam tanasi immun hujayralaridan to teri va neyronlargacha boʻlgan 
yuzlab turdagi har xil hujayra turlarini oʻz ichiga oladi. Bu 
hujayralarning deyarli barchasi bir xil DNK toʻplamiga ega – shunday 
ekan, nega ularning tuzilishi va vazifasi har xil? Javob: gen 
regulyatsiyasi har xil! 
Gen regulyatsiyasi hujayralarning turlicha 
boʻlishini taʼminlaydi 
Gen regulyatsiyasi bu hujayraning genomdagi koʻplab genlar ichidan 
qaysi gen “ishga tushishi” (ekspressiyasi)ni nazorat qilish usulidir. Gen 
regulyatsiyasi tufayli tanamizdagi deyarli barcha hujayralar bir xil DNK 
toʻplamiga ega boʻlishiga qaramay, har bir hujayrada alohida aktiv 
genlar toʻplami mavjud. Turli xil genlar ekspressiyasi tanamizdagi har 

---

xil hujayralarning turli xil oqsil
lar toʻplamiga ega boʻlishiga olib keladi 
va bu har bir hujayra turining oʻziga xos vazifasini belgilaydi. 
Masalan, jigarning vazifalaridan biri spirt kabi zaharli moddalarni qon 
oqimidan chiqarib tashlashdir. Buning uchun jigar hujayralari alkogol 
degidro
genaza fermentining subbirliklarini (boʻlaklarini) kodlovchi 
genlarni ekpressiyalaydi. Ushbu ferment spirtni toksik boʻlmagan 
molekulalarga parchalaydi. Inson miyasidagi neyronlar tanadagi 
toksinlarni parchalamaydi, shuning uchun ular bu genlarni 
ekspressi
yalamaydi yoki “oʻchirilgan” holatda saqlaydi. Xuddi shunga 
oʻxshab, jigar hujayralari neyromediatorlardan foydalanib signal 
yubormaydi, shuning uchun ular neyromediator genlarini oʻchirilgan 
holatda saqlaydi. 
Chap tomonda: jigar hujayrasi. Jigar hujayrasida alkogolni 
parchalovchi degidrogenaza oqsillari mavjud. Agar yadroga nazar 
tashlasak, RNK hosil qilish uchun alkogol degidrogenaza geni 
ekspressiyasi amalga oshirilayotganiga, neyromediator geni 
ekspressiyasi esa amalga oshirilmayotganiga guvoh 
boʻlamiz. RNK 

---

qayta ishlanadi va translyatsiya qilinadi, shu tariqa hujayrada alkogol 
degidrogenaza oqsillari sintezlanadi. 
Oʻng tomonda: neyron. Neyron neyromediator oqsillaridan tarkib 
topgan. Agar yadroga qarasak, RNK hosil qilish uchun alkogol 
degidrogenaza geni emas, balki neyromediator geni ekspressiyasi 
amalga oshirilayotganiga guvoh 
boʻlamiz. RNK protsessingi va 
translyatsiyasi yakunlanadi, shu tariqa hujayrada neyromediator 
oqsillari sintezlanadi. 
Jigar hujayralari va neyronlar (yoki koʻp hujayrali organizmdagi har 
qanday ikkita hujayra turi) oʻrtasida turli xil ekspressiyalanuvchi 
koʻplab farqli genlar mavjud.