Атини тузиш асослари

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Жаҳон тилшунослигида даражаланиш (градуонимия) ҳодисаси билан боғлиқ назарияларни қайд этиш масаласи дастлаб С.Д.Кацнельсон², И.Р.Гальперин³, О.Есперсен⁴, Ю.С.Степанов⁵, С.М.Колесникова⁶, C.Кеннедй, Л.МcНаллй⁷, С.Н.Переволочанская⁸, Е.Д.Арбатская, Д.И.Арбатская⁹ каби тилшуносларнинг илмий назарияларида қайд этилган.
Градуонимия ҳодисаси ўзбек тилшунослигида ХХ асрнинг сўнгида ўрганила бошланди. Ҳ.Неъматов, Р.Расулов¹⁰, Р.Сафарова¹¹, О.Базаров¹², Ш.Орифжонова¹³, Л.Худойбердиева¹⁴ Н.Ширинова¹⁵, Ж.Джумабаева¹⁶, Л.Н.Элмурадова¹⁷, Ғ.Раҳмонов¹⁸, М.Отабоева¹⁹, ва бошқа тадқиқотчиларнинг изланишлари мавжуд.
Жахон тилшунослигида ўқув луғатчилиги бўйича қатор тадқиқотлар амалга оширилган. Жумладан, С.Жонсон²⁰, XIX асрда француз тилшунослигида Ж.Дюбуа, К.Дюбуа²¹, Г.Маторе²², Б.Кюмада²³, Америка тилшунослигида К.Д.Бак²⁴, испан тилшунослигида Ж.Малкил²⁵, рус тилшунослигида П.Н.Денисов²⁶, В.Г.Гак²⁷, Л.А.Новиков²⁸, В.В.Морковкин²⁹, С.Г.Бархударов³⁰, Ю.Н.Караулов³¹, М.А.Скопина³², Р.А.Будагов³³, Н.М.Шанский³⁴, З.А.Потиха³⁵, В.Н.Сергеев³⁶, А.Е.Супрун³⁷, Л.Г.Саяхов³⁸, Л.А.Янкова³⁹, Е.А.Яговкина⁴⁰, У.Ш.Турсунова⁴¹, Т.А.Кадырбаева⁴², С.Т.Паллеканде⁴³, М.Ю.Казак⁴⁴ каби тилшуносларнинг ишларидан бошланади.
Айни шу йўналишда ўзбек тилшунослигида ҳам салмоқли ишлар амалга оширилган. Дастлаб икки тилли русча-ўзбекча ўқув луғатлари М.Х.Тўхтахўжаева⁴⁵, Л.М.Одинаева⁴⁶, К.А.Шарофиддинова⁴⁷, С.Ф.Акобиров⁴⁸, М.С.Солиев⁴⁹ кабиларнинг ишларида ўз ифодасини топган бўлса, истиқлол йилларида А.Ҳожиев⁵⁰, Ш.Раҳматуллаев⁵¹, Нурмонов⁵², Ҳ.Неъматов⁵³, А.Мадвалиев⁵⁴, Р.Сайфуллаева⁵⁵, М.Миртожиев⁵⁶, М.Умарходжаев⁵⁷, Н.Улуқов⁵⁸ Н.Маҳмудов⁵⁹, Б.Менглиев⁶⁰, Ш.Шахобитдинова⁶¹, Л.Раупова⁶², Б.Бахриддинова⁶³ ва бошқа тилшунос олимларнинг хизмати катта бўлган.
Тадқиқот мавзусининг диссертaция бажарилган олий таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертaция Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети илмий-тадқиқот ишлари режасига мувофиқ “Ўзбек тилидан амалий фойдаланиш самарадорлиги муаммолари” мавзуси доирасида бажарилган.
Тадқиқотнинг мақсади сўзлар даражаланиши ўқув луғатининг таркибий қурилмаси, сўзликни шакллантириш ва лексикографик талқин қилиш мезонларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари қуйидагилардан иборат:

• 
  тилшуносликда даражаланиш ҳодисаси, унинг бошқа лексик-семантик парадигмалардан фарқи, градуонимик муносабат масаласидаги баҳс ва мунозараларга ойдинлик киритиш;
  
• 
  лексикадаги даражаланиш қонуниятининг лексикографик аҳамиятини ёритиш;
  
• 
  даражаланиш муносабатида бўладиган сўзларнинг умумий ва махсус филологик луғатлардаги лексикографик талқинини текшириш ва баҳолаш;
  
• 
  таҳлил натижасида аниқланган камчиликлар юзасидан сўзлар даражаланиш луғатини такомиллаштиришга хизмат қилувчи таклифлар бериш;
  
• 
  ўзаро даражаланиш муносабатига асосланган сўзларнинг даражаланиш ҳосил қилувчи белгиларини аниқлаш, шу асосда даражаланиш қаторларини тузиш;
  
• 
  таълим тизимининг турли босқичлари учун мўлжалланган сўзларнинг даражаланиш муносабатига асосланадиган ўқув луғатларини яратишнинг лингводидактик асосларини ишлаб чиқиш.
  

Тадқиқотнинг объекти “Ўзбек тилининг сўзлар даражаланиши ўқув луғати”⁶⁴, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”⁶⁵, “Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати”⁶⁶ даги даражаланиш муносабатли лексик бирликлaр.