Atirgul navlarini yetishtirish

ATIRGULLARNI DOIMIY GULZORGA UT^AZISH VA PARVARISH KILISH
Gulzor atirgulning yaxshi usishida va ko`p ochilishi- da katta a^amiyatga ega. Agar gulzor barpo ^ilishda xatoga yul suyilsa, atirgul yaxshi rivojlanmaydi, mo`l va uzo!^ ochilib turmaydi, ko`pincha ular nobud bo`ladi.
Atirgul u-щazish uchun tanlangan joy (gulzor) ular- ning biologik xususiyatlariga tula javob beradigan bulishi kerak. Gulzor shunday joyda bulsinki, unga ekilgan atirgullar chiroyli shaklga kira olein va bosh- ka manzarali o`simliklar bilan uygunlashein. Bu tur- rida biror mukammal masla^at berish k^iyin. Gulzor barpo 1^ilish joyni planlashtirishga va bu ish bilan shurullanuvchining didiga borlik;. SHu sababli gulzor barpo ^ilishning umumiy ^oidalarigagina tuxtalib utamiz.
Avvalo, gulzor suyoshga rupara joyda bulishi kerak. 1\ubba va egatlarning yon tomonida yul bulishi zarur. Kj66a va egatlar tuprok<sub>4</sub>ning yuza k^atlamidan baland bulmasligi kerak, chunki yozning issi^ kunlarida tupro^
tez suriydi. Barcha atirgul turlari ichida chirmovuts gullar kuchli o`sadi va ularni ayvon, ark, veranda, per- gol oldiga salin silib eksa bo`ladi. Gruppalab ekishga choy-duragay, pernetsian, floribund atirgullar, yul yosalari va gulzor chetlariga ekish uchun poliant atirgullar sulay. Gulzor silganda atirgullarni boshsa manzarali buta o`simliklar yoki bir yillik gullar bilan aralashtirib ekish yaramaydi. Kj66a va gulzor chetla- ridagi gul tuplarining orasi bush bulishi, ya’ni boshka biror gul ekilmasligi kerak. Bu, sugorish va gul tup- lari tagidagi tuprotsni yumshatib turish uchun zarur. Bundan tashsari, boshsa gul bilan aralashtirib ekil- gan atirgullar kurkam jilvasini bir oz yutsotadi.
Turli xil atirgullarni uzaro (masalan, choy-duragay atirgulni remontant yoki chirmovuts atirgul bilan) aralashtirib ekish ^am to’g’ri emas. Bu ^olda atirgullarning bo`yi past-baland bo`lib, gul ranglari ^am bir-biriga mos kelmay, uygunlashmay soladi, gulzor kuzga beuxshov kurinadi.
Gulzorlarga gul navlarini suyidagicha joylashti- rish mumkin: markaziga (urtasiga) baland buyli navlar (Farize, Gloriya di Roma, Prezident Gerbert Guber), undan keyin urta buyli navlar (Gloriya Dey, Dama Edit Xellen va boshsalar), chetlariga past buylya (Madam Batterflyay, Golden Rapcher, Kordes Zonder- meldung) navlar ekilishi lozim. .
Gulzor iklim sharoitlaridan kat’i nazar, ba.\orda yoki kuzda barpo etilishi kerak. Uzbekistonda gulzor- ni barpo silishga yaxshisi kuzda (oktyabr oxiri, noyabr boshlarida) kirishmots kerak. CHunki kuz ilits va uzots davom etadi, kuklam esa juda kissa va seryomgir bo`ladi. Kuzning uzots davom etishi kuchatlarning sovuk tush- g`uncha ildiz otdirib olishiga imkon beradi.
Atirgullarning ildizi kuchli o`sadi, 30—50 santimetr chutsurlikkacha boradi. SHu sababli bu o`simlik chu- sur ishlangan serozits tuprokni talab etadi.
Gulzor ^ilishga mo`ljallangan joyning tuprogi- ni 30—35 santimetr chu^urlikda yumshatib, 1 kvadrat metr erga 5—10 kilogramm ^isobida utit (gung yoki kom- past) solish kerak. Atirgul kuchati egat buylab, 70X70 santimetr sxemada kvadratlab ut^azilgani ma’sul. Kuchat utsaziladigan chutsurning kengligi 30—40 santimetr chu^urligi 40—50 santimetr bo`ladi. CHutsur tayyor- lashda tuprokning yuza satlami bir tomonga, pastki ^atlami ikkinchi tomonga uyiladi. Doimiy gulzorga ut^aziladigan kuchatlardagi barcha zararlangan novda va ildizlar kir^ib tashlanadi. Bundan tapщari, sog- lom shoxlari xam butaladi, masalan, choy-duragay, per- netsian va yirik gulli poliant atirgullarda 3—5 ta- dan kurtak, remontant gruppasidagi gullarda 7—5 tadan kurtak ^oldiriladi va ^olganlari ^ir^ib tashlanadi. SHundan keyin ildiz uchlarining sir^ilgan joylari yangilanadi, ya’ni uchi ^aychi bilan chimtib olinadi. So`ngra gung-tuprots aralashmasidan tayyorlan- gan shaltok^a botiriladi. Kuchat bu ^olda utsazishga tayyor bo`ladi. CHukur tagi yumshatilib, 10—15 santimetr ^alinlikda serozi^ tupro^ solinadi. Serozik; tuprok; oddiy tuprovda 1,5—2 kilogramm gung chirindisi yoki chirigan xazon aralashtirib tayyorlanadi, agar gung bul- masa tuprokning yuza ^atlamidan foydalanish z^am mumkin. CHu^urga ut^azilgan gul kuchati ildizlarini tutri- lab serozik> tupro^ bilan zich k^ilib kumib k>uyish kerak. Kuchatning ildiz bugizi chu^ur betidan sal past- rok;, payvand ^ilingan joyi tuproeda kumilib turadi- gan ^ilib ut^azilishi kerak. Aks z^olda, yozda payvand- tagning ildiz bugizidan bachki novdalar ko`plab usib chi^adi. Kuchatlar ^ar ^anday sharoitda ^am tuprok; tula namivduncha k^ovdirib sugoriladi. Bunda kuchat at- rofidagi tupro^ chukadi. SHundan so`ng kuchat tagi yumshatilib, atrofiga tupro^ uyib suyiladi. Bu tadbir novdalarni yozda surib ^olishdan yoki ^ishda sovu^ uri* shidan sa^laydi. Uzbekiston sharoitida atirgullarni sishda tuprots bilan kumib satslash eng sulay ekanini biz uz tajribamizda sinab kurdik.
Kuchat utsazish oldidan mineral ugitlar solish tav- siya silinmaydi.
Kuklamda ilits kunlar boshlanishi bilan (mart oxiri, aprel boshlarida) kuchat atrofi chopilib, novdalar tuprotsdan tozalanadi. Bundan keyingi parvarish tup- rotsni uz vatstida yumshatib turish, uritlash, butash va surorishdan iborat bo`ladi. Gulzorda begona ut, zarar- kunanda yoki kasalliklar paydo bulishiga yul suymas- lik kerak.
Parvarish davrida (mart — noyabr) 20 marta suro- rish, 6 martagacha chopish, 2 marta 1 m<sup>2</sup> erga 30 gramm ^isobida selitra va 45 gramm ^isobida sulfat ammoniy solish, unshudring kasalligiga sarshi oltingugurt kukunini DDT bilan aralashtirib kamida 3 marta changlash lozim.
Atirgullarning (choy-duragay, pernetsian, poliant yoki floribund) turri utsazilgan kuchatlari yusori agrotexnika soidalari asosida parvarish silinsa, kuklamda bexato kukaradi. YOzning ikkinchi yarmiga borib ko`plab ochiladi. Agar gullar ochilayotgan vatstda sirsib olinmasa, tula ochilgandan keyin gul ochgan ^ar bir novdada ikki-uch kurtak soldirib albatta uzib olini- shi kerak. Koldirilgan kurtaklar gul tupining tashsi tomoniga saragan bulishi kerak. Gul ^ar gal ochilganda uni mana shunday sirsib turish kerak. 'Uzbekistonda butun yoz davomida olti martagacha sirsiladi. K^irsish novdalarining usishini tezlashtiradi, sayta gullash vatstini sissartiradi. Bundan tashsari, yozda kirsil- ganda gul tupi rovlab ketmaydi, serjussa bo`lib, sim- metrik shaklga kiradi.
Ana shu tadbirlar amalga oshirilganda atirgullar yoz oxirigacha yaxshi rivojlanadi va sishdan muvaffa- siyatli chitsadi. Kumishdan oldin novdalarni sirkish tavsiya etilmaydi, chunki kesilgan novdalar kuchsizla- nadi va past temperaturaga chidamsiz bo`lib ^oladi. Kumish oldidan sir^ilmagan tuplar kelgusi yil kuk- lamda, tupro^dan ochilib, novdalari tozalangach k;irsi- ladi. Kuklamda novdalar utkir bor k;aychi bilan siyrak- latiladi va ^is^artiriladi. Buning uchun avvalo tuplardagi eski va zararlangan novdalarni k^ir^ib tash- lanib siyraklatiladi, so`ngra novdalarning uchi ^ir- kilib, kaltarok suyiladi. ^irkilganda turli gruppa- lardagi gullarning rivojlanish va gullash biologiyasi ^isobga olinadi. Gul chi^aruvchi runchalari yu^orida joylashgan atirgullarning (ko`pincha chirmovuk; atirgullar) novdalari juda oz kir^iladi. Gul yozadigan runchalari novdalarda bir xil joylashgan atirgullarning (remontant, choy-duragay poliant, floribund) novdalari 4—b kurtak ^oldirilib, orti^chasi ^ir^iladi. Gulzorga utsazilgan atirgullarning ikkinchi yili va undan so`nggi yillarda parvarishlash va yozda ^ir^ish agrotexnikasi kuchatzorni birinchi yili parvarish ksilit agrotexnikasidan fark; k^ilmaydi. Fa^at utitlash- ga alo^ida e’tibor berish lozim.
Urit atirgul tupining kuchli usishiga, ko`p ochilishi- ga va sovur^a chidamli bulishiga imkon beradi. Gulzorga mineral uritlardan, asosan azot va fosfor so- lish kerak. Atirgul ana shu utitlarga juda uch bo`ladi.
Gung va kompost ^am atirgul uchun juda mu^im urit- dir. Bular o`simlik va z^ayvon chi^itlaridan sun’iy usulda tayyorlanadi. Parranda gungi tez ta’sir etuvchi simmatli uritdir.
Organik uritlar serozi^ligi va o`simliklarga ta’sir etishi ji^atidan sekin va tez ta’sir etuvchi deb ikkiga ajratiladi.
Sekin ta’sir etuvchi uritlardagi ozik; o`simlikka kechro^, organik moddalar chirib parchalangandan keyin ta’sir etadi. Bunga gung, kompost, torf va ^okazolar kiradi. Ular tuprovda gulzor ^ilish paytida solinga- ni ma’^ul. Keyinchalik bu uritlar atirgulning ozits moddasiga bulgan e^tiyojiga sarab, ^ar 1 m² joyga 2,5—3 kilogramm ^isobida, ikkinchi yili esa 4 kilo- grammdan solinadi. .
Tez ta’sir etuvchi ugitlarda ozits moddalar suvda tez eriydi, o`simlik yaxshi foydalanadi. Bunga parran- da gungi, gung shaltogi va ^okazolar kiradi. Bu utit- lar asosan o`simliklarni oziklantirish uchun sullani- ladi.
Gung va kompostni tuprotssa yaxshisi kuzda, gulzor barpo silishda solish kerak. Mineral ugitlar tuprots- sa tez singadi, shu sababli ularni kuklamda va yozda, o`simliklarni oziklantirish maksadida solish kerak. Parranda gungi va gung shaltogini tuprotssa solishdan avval birinchisiga 1 : 2—3 va ikkinchisiga 1 : 10 12 nisbatda suv sushish kerak. O`simlikni oziklantirish vatstida gulzorni sugorish zarur. Organik-mineral ugitlarni gulzorga navbatma-navbat solish maksadga muvofikdir. SHunda atirgul tupi yaxshi va tez o`sadi, mo`l gullaydi, sish sovugiga chidamli bo`ladi. Bizning sharoitimizda oxirgi marta sentyabr boshlarida ?^am oziklantirish mumkin.
Yillar utishi bilan atirgul tupi kam gul bera boshlaydi. Buning oldini olish uchun atirgullarni ^ar 3—4 yilda kuchirib utsazish lozim. Kuz (oktyabr—noyabr) oyLari buning uchun eng sulay vatst ^isoblanadi. Kuchirib utsazishda, odatda ildiz sistemasining uchi sirsib tashlanadi. Natijada patak ildizlar tez usib, o`simlikning tuprotsdan ozits olishi yaxshilanadi. Kuzda bu atirgullar tez avj oladi va ko`p ochiladi. Agar trak- torga tirkalgan skoba orsali atirgullarning uts il- dizlari kirsib chitsilsa, ularni kuchirib utsazmaslik z^am mumkin. Bunda ularning ildiz sistemasi 25—30 sm chutsurlikda kesilishi kerak. Bu tadbir ba^orda (mart- ning oxiri— aprel boshlari) utkazilgani ma’sul. SHu tadbirlarga va agrotexnika soidalariga amal silinsa, gulzor 15—20 yilgacha kuzlagan matssadni beradi.