Atmosfera havosini zaharli gaz va changlardan tozalash usullari. Gidrosferani muhofaza qilish. Litosferani muhofaza qilish. Insonning xo
Download 1.5 Mb. Pdf ko'rish
|
2-ma\'ruza
- Bu sahifa navigatsiya:
- III. Biologik ifloslanish
|
II. Kimyoviy ifloslanish
1. Uglevodorodlar – gazsimon va suyuq Tabiiy gaz, suyuq neft mahsulotlari 2. Yuvuvchi vositalari Sovun, sintetik faol moddalar 3. Plastmassalar Turli polimer moddalar 4. Pestitsidlar Turli sohalarda qo‗llanadigan biologik faol («tiriklikni o‗ldiruvchi») sintetik birikmalar 5. Oltingugurt birikmalar Oltingugurtli gazsimon, suyuq, va qattiq birikmalar 6. Azot birikmalar Azotli gazsimon, suyuq, qattiq birikmalar 7. Sintetik birikmalar Biologik faollikka ega turli organik birikmalar 8. Og‗ir metallar Turli metallar Pb, Hg, Cu, Zn, Co, Sb, Mn birikmalari 9. Ftorli birikmalar Ftorning gazsimon, suyuq va qattiq zaharli birikmalar III. Biologik ifloslanish 1. Mikrobiologik Zamburug‗lar sporalari, bakteriyalar, viruslar 2. YUqumli (infeksion) Kasallik kuzg‗atuvchilar Radioaktiv ifloslanish – muhitdagi birikmalar mikdorining tabiiy darajadan ortishi bilan bog‗liq. Bu turdagi ifloslanishning asosiy manbasi radionuklidlar tutgan radioaktiv chiqindilar va sinov poligonlaridagi yadro portlashlaridir. Ularning emirilish davri bir necha haftadan bir necha yuz yilgacha davom etadi va bu vaqt ichida radioaktiv moddalar juda katta xavf tug‗diradi. Radioaktiv moddalar ozuqa zanjiri bo‗ylab tarqalib, inson organizimiga tushadi va unda sog‗liqqa zararli miqdorlarda yig‗ilishi mumkin. Ionlashtiruvchi nurlanishlarning organizmga ta‘siri turlichadir. Umuman olganda, nurlangan organizmda immunitet pasayadi, onkologik kassaliklar extimolligi paydo bo‗ladi, genetik darajada o‗zgarishlar yuz berishi mumkin va x.k. Havoning ifloslanishi ham inson organizmiga salbiy ta‘sir ko‗rsatib, ular salomatligining yomonlashishiga sabab bo‗lmoqda. Ayniksa oltingugurt oksidi, ftor birikmasi, azot oksidlari, har hil sanoat changlari, radioaktiv moddalar va qishloq xo‗jalik pestitsidlari inson organizmida har hil kasalliklarni vujudga keltiradi. Oltingugurt oksidi (SO) xavoda ko‗p to‗plansa insonlarda bronxit, gastrit va o‗pka kasalliklarini vujudga keltiradi. Uglerod oksidining (CO) havoda ortib borishi tufayli inson or-ganizimida gemoglobin susayadi, yurak, qon-tomir tizimlarida buzilishlar sodir bo‗ladi, arteroskleroz xastaligi rivojlanadi, bosh aylanadi, og‗riydi, yurak tez-tez urib, uyqu buziladi, kishi tajang bo‗lib qoladi. Vodorod sulfid (H 2 S) gazining xaddan tashqari ko‗payib ketishi natijasida insonning boshi og‗riydi, qayt qiladi, darmonsizlanadi va hatto hid bilish qobiliyati zaiflashadi. Ftor birikmalari ta‘sirida esa burundan qon keladi, tumov paydo bo‗ladi, odam yo‗taladi. Azot oksidlari (NO, NO2, NO3) tufayli o‗pka xastalanadi, qon bosimi pasayadi va natijada bosh aylanib, xushidan ketadi, qayt qiladi, nafasi bo‗g‗iladi. Inson organizmi uchun zararli bo‗lgan har xil changlar yil sayin atmosfera tarkibida ko‗payib bormoqda. Zararli chang va boshqa qattiq zar-rachalar sanoatlashgan rayonlarda, shaharlarda qishloqlarga nisbatan ko‗p. Bular inson organizmiga xavo bilan birga kirib, ularda xar xil xasta-liklarning vujudga kelishini tezlashtiradi. CHang zarrachalari inson terisini xususan shilliq pardalarini zararlaydi, ko‗z xastaligini tezlashtiradi. Ayniqsa sement zavodi, tog‗-kon sanoatidagi keraksiz tog‗ jinslari (otval), sanoat chiqindilaridan kelgan changlar, konlarda, yo‗l qurilishida, tug‗on qurilishida o‗tqaziladigan portlashlardan vujudga kelgan changlar atrofidagi o‗simliklarga salbiy ta‘sir etadi. Atmosferaning ifloslanishi hayvonlarga ham salbiy ta‘sir etadi. Hozirgi kunda aksariyat ishlab chiqarish korxonalarida toza suv ko‗p miqdorda ishlatilib, yaxshi tozalanmasdan ochiq suv havzalariga tashlanishi oqibatida suv havzalaridagi tabiiy suvning kimyoviy tarkibi o‗zgarib kelmoqda. Bu hol aholi orasida turli hil kassaliklarning tarqalishiga olib kelmoqda. Aholi o‗rtasida suv orqali bo‗ladigan va yuqadigan kasalliklarning kelib chiqishida ichimlik suvlari tarkibidagi azot gibridlar va azot nitratlar indikator rolini o‗ynaydi. Bu moddalar bilan zaharlangan kishilarda quvvatsizlik, rangsizlik kabi alomatlar kuzatiladi. Hozirgi kunda aholini gigiena talablariga javob beradigan toza ichimlik suvi bilan ta‘minlash, insonlar salomatligini muhofaza qilishning asosiy omillaridan bo‗lib qolmoqda. Aholini toza ichimlik suv bilan ta‘minlash, suv orqali tarqaladigan yuqumli kasalliklardan asrash va suvning kimyoviy tarkibini o‗zgarishidan kelib chiqadigan zaxarlanishni oldini olish muhim ahamiyat kasb etadi. Suvning sifati va tabiiy holatining buzilishi, ular takribida yuqumli kasalliklar qo‗zg‗atuvchi mikroorganizmlar va g‗ijja tuxumlarining hamda turli kimyoviy moddalar miqdorining ko‗payib ketishi, albatta inson salomatligiga ziyon etqazadi. Bu erda shunga e‘tibor berish kerakki, tabiatdagi ekologik omillar biri ikkinchisi bilan qanday o‗zaro bog‗langan bo‗lsa, inson a‘zolari ham shunday bog‗liqdir. Organizmning biror a‘zosi uning vazifasini to‗la bajarmasa, uning ta‘siri tufayli boshqa a‘zolarida xam tabiiy ravishda o‗zgarishlar sodir bo‗ladi. Tibbiy biologik tekshirishlar natijasi shuni ko‗rsatdiki, tashqi muhit ta‘sirida inson organizimida kechadigan fiziologik va biologik jarayonlar keskin o‗zgarar ekan. Fan va texnikaning jadal rivojlanishi tabiatdan va uning resurslaridan foydalanish, ularni muhofaza qilish qo‗yidagi vazifalarni kompleks holda amalga oshirishni talab qiladi: 1. Tabiatni insonlarni yashash makoni, hayot kechirish manbai, ruhiy va estetik ehtiyojini qondiruvchi shart-sharoit sifatida toza saqlash. 2. Tabiiy resurslardan foydalanishning ko‗lamini, strukturasini, mikdorini va xarakterinii tartibga solish. 3. Ishlab chiqarishda iste‘mol qilinadigan xom ashyoning ko‗p qismini chiqindiga chiqarib, atrof-muhit tabiatni ifloslovchi, allaqachonlar o‗z asrini yashab bo‗lgan eski texnik va texnologik jarayonlarni kam chiqindi chiqaradigan zamonaviy texnologiya bilan almashtirishga erishish. 4. Tabiiy resurslardan sanoat ishlab chiqarishning uzoq muddatli o‗sishini hamda kelajak avlodlaring har tomonlama rivojlanishini baravar hisobga olgan xolda foydalanishga erishish. Tabiatni muxofaza qilishning axamiyati xilma-xil bulib, ular umumlashtirib qo‗yidagi iqtisodiy, sog„lomlashtirish-gigiena, tarbiyaviy va estetik kabi aspektlarga ajratiladi. 1. Iqtisodiy aspekti. Tabiat va tabiiy resurslar jamiyatning moddiy farovonlik manbai sifatida qaralib, uning muhofaza qilishning iqtisodiy aspekti o‗tmishda ham, hozir ham asosiy masala bo‗lib hisoblanadi. CHunki inson o‗zi uchun zarur bo‗lgan moddiy boyliklarni hammasini tabiatdan oladi. Natijada, tabiiy resurslarga bo‗lgan ehtiyoji tobora o‗sib borayotganligi tufayli tabiatni muhofaza qilishning iqtisodiy aspekti juda katta ahamitga ega bo‗lib qoladi. CHunki tabiiy resurslarning holati yomonlashsa jamiyat uchun juda katta iqtisody zarar etadi. 2. Sog‗lamlashtirish-gigienik aspekti so‗nggi yillarda tabiatni sanoat, transport, maishiy-kommunal, qishloq xo‗jalik chiqindilari va boshqalar bilan ifloslanishi tufayli vujudga keladi. CHunki tabiat qancha ifloslansa kishilarning salomatligiga shuncha salbiy ta‘sir etadi. Binobarin, havo musaffo, suv va zamin toza bo‗lsa, o‗rmonlar, maysazorlar, o‗tloqlar, bog‗lar ko‗p bo‗lsa, ajoyib jilg‗a va soylar, xushmanzara erlar serob bulsa, kishilar salomatligi uchun shunchalik yaxshi sharoit yaratiladi. 3. Tarbiyaviy aspekti – tabiatni muxofaza kilishda muhim o‗rin egallaydi. CHunki kishilar tabiatni sevsa, tabiatga nisbatan to‗g‗ri munosabatda bo‗lsa, ularda oliyjanoblik, xushfe‘llik, muloyimlik xislari uyg‗onadi. Tabiatni sevish, uning resurslariga nisbatan tug‗ri munosabatda bulish, yoshlar ongining har tomonlama o‗sishiga, ularda vatanparvarlik xissiyoti va tarbiyasining shakllanishiga sabab buladi. 4. Estetik aspekti. Atrofni o‗rab olgan tabiatning zilol suvlari, jilga va shifobaxsh soylari, musaffo havosi, yam-yashil vodiylari, qorli tog‗ cho‗qqilari, o‗rmonlari, serunum tuprokli maysazorlar bilan qoplangan dalalar kishilarga estetik zavk berib, ijod ishlariga chorlaydi. Tabiat qancha sermanzara, go‗zal, toza bo‗lsa, kishilarning madaniy hordiq chiqarib, estetik zavq olishlari uchun muhim omil bo‗lib, olim, shoir, yozuvchi, rassom, bastakor, ishchi va dehqonlarga ilhom beradi, ularni yangi ijodlarga va mehnatga chorlaydi. Demak, tabiat inson hayoti uchun moddiy manba bo‗lib qolmasdan balki, bitmas-tuganmas go‗zallik manbai bo‗lib, ularga estetik zavq beradi. Download 1.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|