Аудит ва сифат назоратининг халқаро стандартлари: I қисм

Назорат ҳаракатлари
9. 
Аудит учун ўринли бўлиши мумкин бўлган назорат ҳаракатлари, 
қоида тариқасида, қуйидаги тадбирларни тартибга солувчи сиёсат 
ва тартиб-таомиллар тоифасига киради:

---

1460
АУ
ДИТ
МУҲИМ БУЗИБ КЎРСАТИШЛАР РИСКЛАРИНИ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТИНИ ВА 
УНИНГ МУҲИТИНИ БИЛИШ АСОСИДА АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ 
АХС 315 ИЛОВА 1 
улардан фойдаланиш мониторингини амалга оширадиган 
тизимли дастурий таъминот устидан назорат воситалари. 

Физик назорат. Бу қуйидагиларни қамраб оладиган назорат 
воситалари: 
○ 
Активларнинг физик хавфсизлиги, шу жумладан 
тегишли эҳтиёт чоралари, масалан, активлар ва 
ёзувларга киришни тартибга солувчи ишончли 
қурилмалар. 
○ 
Компьютер дастурлари ва маълумотлар файлларига 
киришга рухсат бериш. 
○ 
Вақти-вақти билан қўшимча ҳисоблаш ва назорат 
ёзувларида кўрсатилган суммалар билан солиштириш 
(масалан, пул маблағлари, қимматли қоғозлар ва 
товар-моддий захираларни инвентаризация қилиш 
натижаларини бухгалтерия ҳисоби маълумотлари 
билан солиштириш).
Активлар ўғирланишининг олдини олишга қаратилган 
назорат физик воситаларининг молиявий ҳисоботларни 
тайёрлашнинг ишончлилиги ва, бинобарин, аудит учун 
муҳимлик даражаси активлар ғайриқонуний ўзлаштирилиши 
эҳтимолининг кучлилиги сингари омилларга боғлиқ бўлади.

Вазифаларни тақсимлаш. Операцияларга рухсат бериш, 
операцияларни ёзиш, активларнинг сақланишини таъминлаш 
вазифаларини бажариш учун турли одамларни тайинлаш. 
Вазифаларни тақсимлашнинг мақсади муайян шахслар ўз 
вазифаларини бажаришлари жараёнида хатолар ёки 
фирибгарлик ҳаракатлари содир этишлари ёки бундай 
ҳолатларни яширишлари имкониятини камайтиришдан 
иборат.
10. Айрим назорат ҳаракатлари тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ёки 
бошқарув юклатилган шахслар томонидан ишлаб чиқилган 
юқорироқ даражадаги тегишли сиёсатнинг мавжудлигига боғлиқ 
бўлиши мумкин. Масалан, операцияларга рухсат бериш устидан 
МУҲИМ БУЗИБ КЎРСАТИШЛАР РИСКЛАРИНИ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТИНИ ВА 
УНИНГ МУҲИТИНИ БИЛИШ АСОСИДА АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ 
АХС 315 ИЛОВА 1 

Фаолият натижаларини кўриб чиқиш. Мазкур назорат 
ҳаракатлари қуйидагиларни ўз ичига олади: амалда 
эришилган натижаларни ўтган давр бюджетлари, 
прогнозлари ва натижаларига таққослаб кўриб чиқиш ва 
таҳлил қилиш; турли хил (операцион ва молиявий) 
маълумотлар ўртасидаги ўзаро алоқани аниқлаш, бу ўзаро 
алоқаларни таҳлил қилиш ҳамда текшириш ва тузатиш 
ҳаракатларини амалга ошириш; ички маълумотларни ташқи 
ахборот манбалари билан таққослаш; функционал 
натижаларни ёки фаолият натижаларини кўриб чиқиш.

Ахборотни қайта ишлаш. Ахборот тизимлари устидан 
назорат воситаларининг икки катта гуруҳи – бу айрим 
иловаларга қайта ишлашга нисбатан қўлланиладиган амалий 
дастурлар устидан назорат воситалари ва кўп сонли иловалар 
билан боғлиқ бўлган сиёсат ва тартиб-таомилларни ўзида 
ифодалайдиган, амалий дастурлар устидан назорат 
воситаларининг самарали фаолиятини ахборот тизими лозим 
даражада ишлашини таъминлаш йўли билан қувватлайдиган 
ахборот технологияларидаги умумий назорат воситалари. 
Амалий назорат воситаларига мисол тариқасида ёзувларнинг 
арифметик аниқлигини текшириш, счётлар ва намуна 
баланслар (айланма-қолдиқ ведомостлари)ни юритиш ва 
текшириш, автоматлаштирилган назорат воситалари, хусусан 
киритилаётган маълумотларнинг назорат текширувлари ва 
сонлар кетма-кетлигини текшириш, шунингдек оғишлар 
тўғрисидаги ҳисоботлар бўйича қўлаки усулда кўриладиган 
чораларни келтириш мумкин. Ахборот технологияларидаги 
умумий назорат воситаларига қуйидагилар мисол бўлиши 
мумкин: дастурий таъминотдаги ўзгаришлар устидан назорат 
воситалари; дастурлар ёки маълумотларга киришни 
чеклайдиган назорат воситалари; пакетли дастурий 
таъминотнинг янги версияларини амалга жорий этиш 
устидан назорат воситалари; молиявий маълумотлар ёки 
ёзувларни аудиторлик изисиз ўзгартириши мумкин бўлган 
тизимли ёрдамчи дастурларга киришни чеклайдиган ёки 

---

АУ
ДИТ
1461
МУҲИМ БУЗИБ КЎРСАТИШЛАР РИСКЛАРИНИ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТИНИ ВА 
УНИНГ МУҲИТИНИ БИЛИШ АСОСИДА АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ 
АХС 315 ИЛОВА 1 
улардан фойдаланиш мониторингини амалга оширадиган 
тизимли дастурий таъминот устидан назорат воситалари. 

Физик назорат. Бу қуйидагиларни қамраб оладиган назорат 
воситалари: 
○ 
Активларнинг физик хавфсизлиги, шу жумладан 
тегишли эҳтиёт чоралари, масалан, активлар ва 
ёзувларга киришни тартибга солувчи ишончли 
қурилмалар. 
○ 
Компьютер дастурлари ва маълумотлар файлларига 
киришга рухсат бериш. 
○ 
Вақти-вақти билан қўшимча ҳисоблаш ва назорат 
ёзувларида кўрсатилган суммалар билан солиштириш 
(масалан, пул маблағлари, қимматли қоғозлар ва 
товар-моддий захираларни инвентаризация қилиш 
натижаларини бухгалтерия ҳисоби маълумотлари 
билан солиштириш).
Активлар ўғирланишининг олдини олишга қаратилган 
назорат физик воситаларининг молиявий ҳисоботларни 
тайёрлашнинг ишончлилиги ва, бинобарин, аудит учун 
муҳимлик даражаси активлар ғайриқонуний ўзлаштирилиши 
эҳтимолининг кучлилиги сингари омилларга боғлиқ бўлади.

Вазифаларни тақсимлаш. Операцияларга рухсат бериш, 
операцияларни ёзиш, активларнинг сақланишини таъминлаш 
вазифаларини бажариш учун турли одамларни тайинлаш. 
Вазифаларни тақсимлашнинг мақсади муайян шахслар ўз 
вазифаларини бажаришлари жараёнида хатолар ёки 
фирибгарлик ҳаракатлари содир этишлари ёки бундай 
ҳолатларни яширишлари имкониятини камайтиришдан 
иборат.
10. Айрим назорат ҳаракатлари тадбиркорлик субъекти раҳбарияти ёки 
бошқарув юклатилган шахслар томонидан ишлаб чиқилган 
юқорироқ даражадаги тегишли сиёсатнинг мавжудлигига боғлиқ 
бўлиши мумкин. Масалан, операцияларга рухсат бериш устидан 

---

1462
АУ
ДИТ
МУҲИМ БУЗИБ КЎРСАТИШЛАР РИСКЛАРИНИ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТИНИ ВА 
УНИНГ МУҲИТИНИ БИЛИШ АСОСИДА АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ 
АХС 315 ИЛОВА 1 
баҳолашга жиддий эътибор қаратадилар. Улар ички назорат 
тизимининг кучли ва заиф томонлари тўғрисида ахборот тақдим 
этадилар, уни такомиллаштириш юзасидан ўз тавсияларини 
берадилар. 
13. Мониторингни ўтказишда ташқи томонлардан олинган, 
муаммоларни кўрсатиши ёки такомиллаштиришга муҳтож бўлган 
соҳаларга ишора қилиши мумкин бўлган ахборотдан 
фойдаланилиши мумкин. Буюртмачилар счётлар бўйича ахборотни 
инвойсларга ҳақ тўлаш йўли билан ёки ҳисобланган суммаларга 
нисбатан норозилик билдириш орқали узил-кесил тасдиқлайдилар. 
Бундан ташқари, тартибга солувчи органлар тадбиркорлик 
субъектига ички назорат тизимининг фаолиятига таъсир кўрсатувчи 
масалалар тўғрисида, масалан, банк назорати органлари томонидан 
текширувлар тўғрисида ахборот беришлари мумкин. Бундан 
ташқари, мониторингни ўтказиш пайтида тадбиркорлик субъекти 
раҳбарияти ташқи аудиторлардан олинган, ички назорат тизимига 
тааллуқли бўлган маълумотларни эътиборга олиши мумкин. 
МУҲИМ БУЗИБ КЎРСАТИШЛАР РИСКЛАРИНИ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТИНИ ВА 
УНИНГ МУҲИТИНИ БИЛИШ АСОСИДА АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ 
АХС 315 ИЛОВА 1 
назорат воситаларини амалга ошириш учун жавобгар бўлган 
шахслар белгиланган қўлланмаларга, хусусан, бошқарув 
юклатилган шахслар томонидан ишлаб чиқилган инвестицияларни 
амалга ошириш мезонларига мувофиқ тайинланиши мумкин; 
ностандарт операциялар, масалан, йирик харидлар ёки капитал 
қўйилмаларни ҳисобдан чиқариш, аксинча, юқорироқ даражада 
тасдиқлашни, шу жумладан айрим ҳолларда акциядорлар 
томонидан тасдиқлашни талаб қилиши мумкин.