Аудит ва сифат назоратининг халқаро стандартлари: I қисм

Ички назорат тизимининг таркибий қисмлари – ўтказилаётган аудит 
учун ўринли назорат ҳаракатлари (20-бандга қаранг) 
A96. Назорат ҳаракатлари – бу тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг 
кўрсатмалари бажарилишини кафолатлашга ёрдам берадиган сиёсат 
ва тартиб-таомиллар. Назорат ҳаракатлари, ҳам ахборот 
технологияларига асосланган, ҳам қўлаки тизимлар доирасида, 
турли мақсадларни кўзлайди ҳамда турли ташкилий ва функционал 
даражаларда қўлланилади. Аниқ назорат ҳаракатларига мисоллар 
қуйидагилар билан боғлиқ бўлган ҳаракатларни ўз ичига олади: 

Рухсат бериш (авторизация). 

Фаолият натижаларини кўриб чиқиш. 

Ахборотни қайта ишлаш. 

Физик назорат.

Вазифаларни тақсимлаш.
A97. Аудит учун ўринли бўлган назорат ҳаракатлари: 

Аудит учун ўринли деб қаралиши лозим бўлган ҳаракатлар, 
чунки улар аҳамиятли рисклар билан боғлиқ бўлган назорат 
ҳаракатлари ҳисобланади, шунингдек моҳияти бўйича 
текшириш тартиб-таомилларининг ўзи 29 ва 30-бандлар 

---

1436
АУ
ДИТ
МУҲИМ БУЗИБ КЎРСАТИШЛАР РИСКЛАРИНИ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТИНИ ВА 
УНИНГ МУҲИТИНИ БИЛИШ АСОСИДА АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ 
АХС 315 (янги таҳрирда)
мумкин. Масалан, тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг 
мижозларга кредитлар бериш ва муҳим харидларни маъқуллаш 
бўйича мутлақ ваколатлари муҳим счётлар қолдиқлари ва 
операциялар устидан кучли назоратни таъминлаши, шу тариқа 
янада муфассал назорат ҳаракатларига бўлган талабни 
камайтириши ёки бартараф этиши мумкин.
A102. Кичик тадбиркорлик субъекти аудити учун ўринли ҳисобланадиган 
назорат ҳаракатлари одатда асосий операцион цикллар, хусусан 
даромадлар, харидлар ва меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари билан 
боғлиқ бўлади.
Ахборот технологиялари билан боғлиқ рисклар (21-бандга қаранг)
A103. Ахборот технологияларидан фойдаланиш назорат ҳаракатларини 
амалга ошириш усулига таъсир кўрсатади. Аудитор нуқтаи 
назаридан, ахборот технологиялари тизимлари устидан назорат 
воситалари, агар улар ахборотнинг яхлитлигини ва мазкур тизимда 
ишлов бериладиган маълумотлар хавфсизлигини таъминласа ва 
ахборот технологияларида самарали умумий назорат воситалари 
ҳамда амалий назорат воситаларини ўз ичига олса, самарали 
ҳисобланади.
A104. Ахборот технологияларида умумий назорат воситалари – бу 
иловалар тўплами билан боғлиқ бўлган ҳамда амалий назорат 
воситалари самарали фаолият кўрсатишини таъминлаш учун 
мўлжалланган сиёсат ва тартиб-таомиллар. Улар “мэйнфрейм”, 
“минифрейм” муҳитига ва пировард фойдаланувчи муҳитига 
нисбатан қўлланилади. Ахборот технологияларида ахборотнинг 
яхлитлиги ва маълумотлар хавфсизлигини таъминлайдиган умумий 
назорат воситалари, қоида тариқасида, қуйидагилар устидан 
назорат воситаларини ўз ичига олади:

Маълумотлар маркази ва тармоқ иши. 

Система дастурий таъминотини сотиб олиш, ўзгартириш ва 
унга хизмат кўрсатиш. 

Дастурни ўзгартириш. 

Тизимга кириш хавфсизлиги.
МУҲИМ БУЗИБ КЎРСАТИШЛАР РИСКЛАРИНИ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТИНИ ВА 
УНИНГ МУҲИТИНИ БИЛИШ АСОСИДА АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ 
АХС 315 (янги таҳрирда) 
талабларига мувофиқ етарлича тегишли аудиторлик 
далилини таъминламайдиган рисклар билан боғлиқ 
ҳаракатлар; ёки

Аудитор мулоаҳазасига кўра ўринли деб баҳоланган 
ҳаракатлар.
A98. Аудиторнинг назорат ҳаракати аудит учун ўринли ёки ўринли 
эмаслиги ҳақидаги мулоҳазасига аудитор томонидан идентификация 
қилинган, муҳим бузиб кўрсатишга олиб келиши мумкин бўлган 
риск, шунингдек аудитор тестлаш кўламини моҳияти бўйича 
аниқлашда назорат воситасининг операцион самарадорлигини 
тестлаш ўринли бўлади деб ҳисоблаши ёки ҳисобламаслиги таъсир 
кўрсатади.
A99. Аудитор назорат ҳаракатларини аниқлашга ва аудитор мулоҳазасига 
кўра, муҳим бузиб кўрсатишлар рискининг кучлилиги билан 
тавсифланадиган соҳаларга татбиқ этилувчи назорат ҳаракатлари 
ҳақида тасаввур ҳосил қилишга урғу бериши мумкин. Назорат 
ҳаракатларининг бир нечтаси айни бир мақсадга эришишни 
таъминлаган тақдирда, мазкур мақсад билан боғлиқ бўлган назорат 
ҳаракатларининг ҳар бири ҳақида тасаввур ҳосил қилиш талаб 
этилмайди.
A100. Аудиторнинг ички назорат тизимининг бошқа таркибий қисмлари 
ҳақидаги тасаввур асосида олинган назорат ҳаракатлари 
мавжудлиги ёки йўқлиги тўғрисидаги билими аудиторга назорат 
ҳаракатлари ҳақида тасаввур ҳосил қилишга қўшимча эътибор 
қаратиш зарурлигини аниқлашда ёрдам беради.
Кичик тадбиркорлик субъектларига хос бўлган жиҳатлар
A101. Кичик бизнес тадбиркорлик субъектларида назорат ҳаракатлари 
замирида ётувчи концепциялар йирик тадбиркорлик субъектларида 
қўлланиладиган концепцияларга ўхшаш бўлади, бироқ уларнинг 
формаллашув даражаси ўртасидаги фарқ анча катта бўлиши 
мумкин. Бундан ташқари, кичик бизнес тадбиркорлик субъектлари 
назорат ҳаракатларининг муайян турлари тадбиркорлик 
субъектининг раҳбарияти томонидан назорат воситалари 
қўлланилаётгани туфайли ўринли бўлмайди, деб ҳисоблаши 

---

АУ
ДИТ
1437
МУҲИМ БУЗИБ КЎРСАТИШЛАР РИСКЛАРИНИ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТИНИ ВА 
УНИНГ МУҲИТИНИ БИЛИШ АСОСИДА АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ 
АХС 315 (янги таҳрирда)
мумкин. Масалан, тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг 
мижозларга кредитлар бериш ва муҳим харидларни маъқуллаш 
бўйича мутлақ ваколатлари муҳим счётлар қолдиқлари ва 
операциялар устидан кучли назоратни таъминлаши, шу тариқа 
янада муфассал назорат ҳаракатларига бўлган талабни 
камайтириши ёки бартараф этиши мумкин.
A102. Кичик тадбиркорлик субъекти аудити учун ўринли ҳисобланадиган 
назорат ҳаракатлари одатда асосий операцион цикллар, хусусан 
даромадлар, харидлар ва меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари билан 
боғлиқ бўлади.
Ахборот технологиялари билан боғлиқ рисклар (21-бандга қаранг)
A103. Ахборот технологияларидан фойдаланиш назорат ҳаракатларини 
амалга ошириш усулига таъсир кўрсатади. Аудитор нуқтаи 
назаридан, ахборот технологиялари тизимлари устидан назорат 
воситалари, агар улар ахборотнинг яхлитлигини ва мазкур тизимда 
ишлов бериладиган маълумотлар хавфсизлигини таъминласа ва 
ахборот технологияларида самарали умумий назорат воситалари 
ҳамда амалий назорат воситаларини ўз ичига олса, самарали 
ҳисобланади.
A104. Ахборот технологияларида умумий назорат воситалари – бу 
иловалар тўплами билан боғлиқ бўлган ҳамда амалий назорат 
воситалари самарали фаолият кўрсатишини таъминлаш учун 
мўлжалланган сиёсат ва тартиб-таомиллар. Улар “мэйнфрейм”, 
“минифрейм” муҳитига ва пировард фойдаланувчи муҳитига 
нисбатан қўлланилади. Ахборот технологияларида ахборотнинг 
яхлитлиги ва маълумотлар хавфсизлигини таъминлайдиган умумий 
назорат воситалари, қоида тариқасида, қуйидагилар устидан 
назорат воситаларини ўз ичига олади:

Маълумотлар маркази ва тармоқ иши. 

Система дастурий таъминотини сотиб олиш, ўзгартириш ва 
унга хизмат кўрсатиш. 

Дастурни ўзгартириш. 

Тизимга кириш хавфсизлиги.

---

1438
АУ
ДИТ
МУҲИМ БУЗИБ КЎРСАТИШЛАР РИСКЛАРИНИ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТИНИ ВА 
УНИНГ МУҲИТИНИ БИЛИШ АСОСИДА АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ 
АХС 315 (янги таҳрирда)
операцияларига киритилган функция ҳисобланади ва мунтазам 
бошқарув ва назорат ҳаракатларини ўз ичига олади.
A107. Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти томонидан амалга 
ошириладиган мониторинг ташқи томонлардан олинган, 
муаммоларга ёки такомиллаштириш талаб этиладиган соҳаларга 
ишора қилувчи ахборотдан, хусусан мижозларнинг шикоятлари ва 
тартибга солувчи органларнинг шарҳларидан фойдаланишни ўз 
ичига олиши ҳам мумкин. 
Кичик тадбиркорлик субъектларига хос бўлган жиҳатлар
A108. Тадбиркорлик субъекти раҳбарияти томонидан мониторинг 
аксарият ҳолларда тадбиркорлик субъекти раҳбариятининг ёки 
бошқарувчи-мулкдорнинг операцияларда тўғридан-тўғри иштироки 
орқали амалга оширилади. Бундай иштирок этиш жараёнида 
кўпинча мўлжаллар билан таққослаганда аҳамиятли оғишлар ҳамда 
молиявий маълумотларда хатоликлар аниқланади ва бу назорат 
воситаларига нисбатан тузатувчи ҳаракатларни бажаришни тақозо 
қилади.
Тадбиркорлик субъектининг ички аудит хизмати (23-бандга қаранг) 
A109. Агар тадбиркорлик субъект ички аудит хизматига эга бўлса, ушбу 
хизмат тўғрисида тушунча ҳосил қилиш аудиторга у тадбиркорлик 
субъекти ва унинг муҳитини, шу жумладан ички назоратини, 
айниқса тадбиркорлик субъекти томонидан молиявий ҳисоботларни 
тайёрлаш ва тақдим этиш устидан ўрнатилган ички назоратни 
мониторинг қилишда ушбу хизмат қандай рол бажаришини 
тушунишида ёрдам беради. Ушбу тушунча мазкур АХСнинг 6(a) 
бандида сўз юритилган расмий сўровлар берилишидан олинган 
маълумотлар билан бирга аудитор томонидан муҳим бузиб 
кўрсатиш рисклари аниқланиши ва баҳоланиши билан бевосита 
боғлиқ маълумотларни ҳам таъминлаши мумкин.
A110. Тадбиркорлик субъектининг ички аудит хизматининг мақсадлари ва 
кўлами ҳамда, бинобарин, унинг вазифалари хусусияти ҳамда 
мазкур хизматнинг тадбиркорлик субъекти доирасидаги мақоми, 
шу жумладан ушбу хизматнинг ваколатлари ва ҳисобдорлиги, анча 
фарқ қилади ва тадбиркорлик субъектининг таркибий тузилмасига, 
МУҲИМ БУЗИБ КЎРСАТИШЛАР РИСКЛАРИНИ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТИНИ ВА 
УНИНГ МУҲИТИНИ БИЛИШ АСОСИДА АНИҚЛАШ ВА БАҲОЛАШ 
АХС 315 (янги таҳрирда) 

Амалий тизимларни сотиб олиш, ишлаб чиқиш ва уларга 
хизмат кўрсатиш. 
Бундай назорат воситалари умуман олганда юқорида, А63 бандида 
зикр этилган рискларга нисбатан қўлланилади.
A105. Ахборот технологияларида амалий назорат воситалари — Одатда 
бизнес 
жараёнлари 
даражасида 
фойдаланиладиган 
ва 
операцияларни алоҳида амалий дастурлар ёрдамида қайта ишлаш 
билан 
қўлланиладиган 
қўлда 
бажариладиган 
ёки 
автоматлаштирилган тартиб-таомиллари. Амалий назорат 
воситалари моҳиятига кўра олдини олишга ёки аниқлашга 
қаратилган бўлиши мумкин ва бухгалтерия ёзувлари бутлигини 
таъминлаш мақсадида ташкил қилинади . Шунингдек, амалий 
назорат воситалари операциялар ва бошқа молиявий 
маълумотларни аниқлаш, ёзиш, қайта ишлаш ва ҳисоботда тақдим 
этиш учун қўлланиладиган тартиб-таомиллар қаторига киради. 
Мазкур назорат воситалари амалга оширилган операцияларга 
рухсат берилгани, шунингдек улар тўғри ва тўлиқ ҳажмда 
рўйхатдан ўтказилгани ва уларнинг қайта ишланганлигига ишонч 
ҳосил қилишга ёрдам беради. Мисоллар орасида киритилувчи 
маълумотларнинг назорат текширувини ҳамда четга чиқишлар 
тўғрисида ҳисоботлар бўйича қўлда кўриладиган чоралар ёки 
маълумотларни киритиш босқичида тузатиш билан сон жиҳатидан 
изчилликни текширишни қайд этиш мумкин.