Евроосиё хавфсизлигини қандай таъминласа бўлади? Муаллиф: Руслан Изимов

Евроосиё хавфсизлигини қандай таъминласа бўлади?


Муаллиф: Руслан Изимов
Евроосиёда юз берган сўнгги воқеалар минтақавий хавфсизлик тизими беқарор эканини кўрсатиб берди. Анъанага кўра, минтақавий хавфсизликни Россиянинг ҳарбий қудратига таяниб ташкил этилган Коллектив хавфсизлик шартномаси ташкилоти таъминлаб келаётган эди. Бироқ минтақада Россиянинг роли пасайиши, Хитой таъсири ортиши ва Россиянинг ортиқ минтақавий хавфсизлик асосий таъминотчиси бўла олмаслиги, айниқса 2022 йилда, Қозоғистондаги январ воқеалари ва Украинадаги урушдан тортиб, Жанубий Кавказ ва Марказий Осиёдаги минтақавий можаролар ва Россиянинг ўзидаги ҳарбий ҳолат кескинлашувига қадар бўлган воқеалардан сўнг аниқ кўзга ташланиб қолди. Хитой раҳбари ўз мамлакати фақат Қозоғистоннинг (бутун бошли минтақанинг эмас) мустақиллиги, эгаменлиги ва ҳудудий яхлитлигини қатъий ҳимоя қилишини айтди, шу сабаб Пекин бунга тайёр, аммо масалага танлаб ёндашмоқда.
Бироқ Хитой билан Россия ўртасидаги яқин шерикчилик муносабатлари ва уларнинг дунё тартибига ўхшаш қарашларини ҳисобга олсак, бу улар ўзаро келишган ҳолда қандайдир хавфсизлик блокини ташкил этиши мумкинлигини англатадими? Ҳар ҳолда ШҲТнинг Эронни қўшиб олиш ҳисобига кенгайиши бу ташкилот Ғарбга тегишли бўлмаган дунёнинг блокли варианти бўлиши мумкин. Яқинда Самарқандда бўлиб ўтган форумда яна Туркия, Озарбайжон ва Беларус президентлари ҳам иштирок этди. Бу мамлакатлар ҳам яқин йилларда ШҲТ сафини тўлдириши ва айни ҳолат энг йирик Евроосиё тузилмаси ташкил топишига сабаб бўлиши мумкин.
Аммо кенгайиб бораётган ШҲТ ҳам, қисқариб бориб бораётган КХШТ ҳам, афтидан, минтақа ичидаги қўшнилараро маҳаллий можаролар билан шуғулланмоқчи эмас. Айниқса, бизни Тожикистон билан Қирғизистон ўртасидаги вазият ташвишга солмоқда, у сурункали тусга кира бошлади ва кўплаб одамларнинг, жумладан, тинч аҳоли вакилларининг ёстиғини қуритди. Бу муаммолар на ШҲТ ва на КХШТга аъзо мамлакатлар ўртасида ҳеч бир тарзда муҳокама этилгани йўқ. Марказий Осиё мамлакатларидан ҳеч бири можарони бартараф этиш учун воситачи бўлаётгани йўқ.
Булар барчаси Марказий Осиёда минтақавий хавфсизликни таъминлашнинг янги ва янада амалий механизмларини ишлаб чиқиш вазифасини бевосита ёки билвосита ўртага қўймоқда. У қандай бўлиши кераклиги ҳозирча тушунарсиз. Аммо шуниси аниқки, Марказий Осиё хавфсизлигининг янги архитектураси ташқи “оға”сиз ва албатта минтақадаги 5 та давлат иштирокида барпо этилиши шарт. Лекин уни қандай шакллантирса бўлади? Бу ғоя яшаб кета оладими? Бу каби саволларга қозоғистонлик Санат Қушқумбаев ва ўзбекистонлик Фарҳод Толипов жавоб беради.