Евроосиё хавфсизлигини қандай таъминласа бўлади? Муаллиф: Руслан Изимов

Санат Қушқумбаев: Келинг, гапни ШҲТдан бошлаймиз. Мен ШҲТ фаолиятини кескин қайта кўриб чиқиш керак демоқчи эмасман. Қайд этилган саммитлар иштирокчилар бу масалага эҳтиёткорлик билан ёндашмоқда. Бундай турфа ёндашувли давлатлардан иборат компаниянинг бу каби масалаларга бош қўшиши ҳар доим ҳам осон бўлмайди. Масалан, Ҳиндистон билан Покистонни олайлик, ушбу икки давлат муносабатларнинг драматик тарихи бор. Бундай ҳолатда қандай қилиб хавфсизликка ёндашув масаласида муроса ҳақида гап бўлиши мумкин? Ҳозир Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги муносабатларни кўриб турибмиз. Қирғизистон билан Тожикисторн ҳамманинг диққат-эътиборида. Бу осон эмас. Шунинг учун ШҲТнинг бундай ваколати йўқ. ШҲТнинг РАТС маркази мувофиқлаштирувчи вазифани бажаради, вақти-вақти билан аксил-терроризм ҳарбий ўқув машғулотларини ўтказиб туради. Аммо гап муайян жонли можароларга бориб тақалганда, ШҲТ дипломатик далиллар ва баёнотлар билан чекланади.
Бундай ҳолатда КХШТ ҳам мураккаб аҳволга тушиб қолади, чунки иккала мамлакат – Қирғизистон ва Тожикистон – ҳам КХШТ аъзоси. Шунинг учун 2 та тузилма ҳам бундай можароларга тезкор жавоб берадиган аҳволда эмас. Қайта кўриб чиқиш ҳақидаги саволингизга келсак, Марказий Осиё минтақаси доирасида қўшнилар ўлароқ, умумий қарашни ишлаб чиқишимиз, яъни навбатдаги қандайдир хавфсизлик тузилмасини расмийлаштиришимиз ва тузишимиз мумкин. Уни институционаллаштириш шарт эмас. Энг муҳими – принциплар ва ёндашувлар. Агар мамлакатлар уларни қабул қилса, муросага ҳам кела олади. ШҲТ ва КХШТда принципларда ҳам, ёндашувларда ҳам тафовутлар бор.
Фарҳод Толипов: Менинг бу масаладаги мавқеим қатъий ва принипиал: ШҲТ ҳам, КХШТ ҳам минтақадаги биз учун хавфсизлик соябони вазифасини ўтай олмайди. Санат қайд этиб ўтганидек, ШҲТ ҳарбий ёки ҳарбий-сиёсий ташкилот ҳам, блок ҳам эмас. Унинг бир декларациясидан бошқасига, ШҲТнинг ҳарбий-сиёсий блок бўлиши режалаштирилмаган ва унинг бундай блок бўлишга интилиши йўқ, деган фикр тинимсиз такрорланаверади. Хавфсизлик масалалари дипломатия шакли ёки даражасида, музокаралар ва ахборот алмашиш орқали ҳал этилади. Бор-йўғи – шу. Албатта, бу хавфсизлик тизими ёки архитектурасини яратиш учун етарли эмас. Шу маънода ШҲТ бу миссияни бажара олмайди. Боз устига, бу ташкилот кенгайиши билан ШҲТнинг Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлашга қаратилган аллақандай вазифаларни бажариши жуда оғир кечади. ШҲТнинг таркиби олачипорлашиб бормоқда, келгусида унга аъзо бўлишга араб мамлакатлари навбатда турибди. Бундай шароитда ШҲТ қачондир Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш вазифасини зиммасига олиши мумкинлигини ўйлаб ўтириш мавриди эмас.
КХШТга келсак, бу ерда масала янада мавҳумлигича қолмоқда, чунки Марказий Осиёнинг 3 та мамлакати КХШТ аъзосидир, ушбу ташкилотга минтақадаги муносабат эса ғайримуайяндир. Марказий Осиё мамлакатлари хавфсизлик масалаларини КХШТ билан боғлаши мумкин. Менга бир қанча экспертлар, жумладан, қозоғистонлик экспертларнинг КХШТга нисбатан танқидий қарашлари маълум. Ҳатто Қозоғистонни КХШТдан, шунингдек, ЕОИИдан чиқишга даъват қилаётган машҳур экспертларнинг мулоҳазаларини ҳам ўқиганман. Арманистон деган мамлакат бор, у шу маънодаги муайян талотумни бошидан кечирмоқда. Бу мамлакатда Арманистонга КХШТ нима учун керак, деган эътироз биринчи йил айтилаётгани йўқ, чунки на Арманистон бу ташкилотга ёрдам бера олади ва на КХШТ Арманистон хавфсизлигига кўмаклаша олади. Озарбайжон билан можароси бор Арманистон КХШТдан ҳеч нарса умид қила олмайди. Шу тариқа Россияга нисбатан анча содиқ бўлган бу мамлакатда ҳам КХШТга нисбатан норозилик билдирилмоқда. Модомики, шундай экан, баъзан КХШТга муносабатда объектив ёки субъектив сабаблар бўлишига қарамай, бу ташкилотнинг амалда Марказий Осиё мамлакатлари хавфсизлигини таъминлаш йўлида қандайдир вазифаларни бажара олишини тасаввур қилиш қийин.
Айниқса, Марказий Осиё мамлакатлари ва президентлари Каримов замонидан бери бирор можаро чиқадиган бўлса, ҳеч қандай ташқи давлатнинг воситачилигига муҳтож бўлмаслиги ва муаммолари ўзлари мустақил ҳал этиши тўғрисидаги мавқеини бот-бот такрорлаб келгани ҳисобга олинса, буни тасаввур қилиш жуда мушкул. Марқазий Осиё мамлакатларининг мана шу ҳам яширин, ҳам очиқ мавқеи ҳозирги кунда ҳам сақланиб қолмоқда. Шундан хулоса қилиш мумкинки, ШҲТ бўлмаса, КХШТ бўлмаса, Марказий Осиё мамлакатлари қайсидир йўсинда минтақавий форматларини ёки минтақавий хавфсизлик архитектурасини муҳокама қилишга эҳтимол ўзлари киришиши лозимдир. Санат айтганидек, бу архитектура қандай бўлиши, институционаллашуви кераклиги ёки йўқлиги – бошқа масала. Лекин умуман, Марказий Осиё мамлакатларининг шу масаладаги асосий эътибори минтақага қаратилиши лозим. Марказий Осиёдаги хавфсизлик масалаларига минтақавий ёндашув фойдасига яна бир далил бор – биз мустақилликка эришилган 30 йилдан ошиқроқ вақтдан бери Марказий Осиё мамлакатлари таҳдидларнинг чекланган кўринишига дучор бўлганини кузатиб келяпмиз. Улар сирасига ўқтин-ўқтин юз берган террорчилик амаллари, чегаралардаги алоҳида нохуш ҳодисалар ва муайян объектлар бўйича тўқнашувлар киради, холос. Ҳозиргача кенг миқёсли таҳдидларни тасаввур қилиш қийин. Модомики, шундай экан, Марказий Осиё мамлакатлари бундай таҳдидларга қарши ўз кучи билан бемалол курашиши мумкин. Террористларнинг хуружлари вақтида шундай бўлди ҳам. Шу тариқа Марказий осиё мамлакатларининг ўз минтақавий хавфсизлик потенциалини яратиш учун куч-қудрати етарли, деб ўйлайман. Айниқса, 4 – 5 йилдан бери президентларнинг маслаҳат учрашувлари ривожланиб, жадаллашиб бормоқда.
Айни чоқда Қозоғистон иштирок этаётган аксарият кўп томонлама тузилмалар бир-бирининг вазифасини такрорлаяпти. Булар сирасига ШҲТ, КХШТ, ЕОИИ ва Хитойнинг “Бир макон – бир йўл” ташаббуси киради. Бизда нафақат Марказий Осиёда, қолаверса, бутун постсовет маконида минтақаларни тамсил этувчи ташкилотлар йўқ ҳисоби. Албатта, биз бугун бундай ташкилот Марказий Осиё доирасида яратилаётган бўлиши мумкинлиги ҳақида гапирдик. Сизлар нима дейсиз, барча йўллар кесишувидаги вазият кескинлашиб ё бир патронни – ҳимоячини танлаш ёки минтақа тақдирини ўз қўлига олиш вақти келмадимикан?