Евроосиё хавфсизлигини қандай таъминласа бўлади? Муаллиф: Руслан Изимов

Фарҳод Толипов – “Билим карвони” нодавлат илмий муассасаси (Тошкент) директори

Санат Қушқумбаев – ҚР президенти қошидаги Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти (Остона) директори ўринбосари

Сўнгги ҳафталар воқеаларга жуда бой бўлди. Умумийдан хусусий томон бориб, гапни яқинда Самарқандда якунланган ШҲТ саммити якунларини муҳокама қилишдан бошлашни таклиф қиламан. Кўплаб кузатишларга кўра, унда Эроннинг ташкилотга аъзолиги ҳақидаги ҳужжатдан бошқа ҳеч қандай асосий қарор қабул қилинмаган ва нафсиламрини айтганда, у қуруқдан-қуруқ якунланган. Сизлар нима деб ўйлайсиз? Балки гапни жорий йилда саммит ўтган Ўзбекистон вакили сифатида Фарҳод Толипов бошлаб берар?
Фарҳод Толипов: Қисқа ва гапнинг пўскалласини айтадиган бўлсак, саммит чоғида жуда оз нарсага эришилгани ҳақидаги фикрга қўшилса бўлади. Аммо шуни ҳам қайд этиш зарурки, бу ташкилот аввалбошдан, тузилган пайтидан бери шундай табиатга эга. 1996 йили Шанҳай бешлиги форматида тузилганидан то шу кунга қадар мулоқот учун, иштирокчи мамлакатлар қандайдир муроса, дўстлик муҳитини намойиш этиши учун дипломатик супа (платформа) вазифасини ўтаб келмоқда. Саммитлар ўтаётган пайт яхшилаб эътибор қилинса, бундай саммитлар Ғарб институтларида, Ғарб ташкилотларида ўтиши мумкин бўлганидек ўтмаётгани кўриш мумкин. ШҲТ саммитлари чоғида дабдаба билан ҳиссиёт кўп бўлади. Бу айни ташкилотда дўстлик, яқинлашув ва жипслик муҳити мавжудлигини алоҳида таъкидлаб кўрсатиш учун шундай қилинади. Яъниким, у бу ташкилот аъзоларининг доимий мулоқоти учун ўзига хос дипломатик супа вазифасини ўтайди.
Қабул қилинаётган баёнотларни амалий ишлар билан тўлдириш кўпинча жуда чекланган. Ҳатто яна айтишим мумкинки, ШҲТ ҳар сафар саммит якунлари бўйича баёнот қабул қилаётганда, ШҲТга аъзо мамлакатлар БМТ, халқаро ҳуқуқ, муаммоларни зўравонлик йўли билан ҳал этишни рад қилиш, бир-бирининг ички ишларига аралашмаслик принципларига содиқлиги, бир қутбли дунё тартибини қабул қилмаслик, кўп қутблилик мавқеида туриши ва ҳк. сингари маълум шиорлар ва декларатив баёнотларни такрорлашга берилиб кетади. Бундай баёнотлар декларациядан декларацияга кўчиб юради. Албатта, ҳар бир декларацияда қайсидир тарзда янгилик бўлади, лекин умуман олганда, 15 – 16 бетдан иборат ҳажми катта бундай ҳужжатларда олдинги декларацияларнинг аксарият қисми такрорланади. Шундан ҳам маълумки, ШҲТ аниқ лойиҳаларни амалга ошириш учун зарур бўладиган амалий ва функционал тузилмадан кўра аллақандай дипломатик форумдир. Самарқандда бўлиб ўтган форум кўп жиҳатдан буни тасдиқлади. Янгилик жиҳатидан фақат Эроннинг ШҲТга аъзо бўлиши ҳақидаги меморандум қабул қилинганини кўриш мумкин. Унинг аъзо бўлиши ҳам ШҲТга раислик навбати етган Ҳиндистонда келаси йили расмийлаштирилади.
ШҲТ саммитига Туркия билан Озарбайжон президентлари ташриф буюрганини кузатиш жуда қизиқ бўлди. Бу ҳам келгусида ШҲТга бу иккала мамлакат ҳам аъзо бўлиб кириши мумкинлигидан далолат берувчи ўзига хос ишорадир. Ҳозирча мен кейинроқ қандайдир аниқ масалалар ҳақида батафсилроқ гапириш учун мана шу умумий фикрлар билан чекланаман.