Август 2020 17-қисм

QADIMGI O‘LCHOV BIRLIKLARINI O‘RGANISHNING AHAMIYATI
Zarina Atoyevna Norqulova,
Navoiy viloyati Uchquduq tumani 
10-maktab matematika fani o‘qituvchisi
Telefon: [phone]
Annotatsiya: Maqolada yurtimizda keng qo‘llanilgan qadimiy o‘lchov birliklarining kelib 
chiqishi, buyuk allomalarimiz tomonidan o‘lchovchunoslik sohasida yaratilgan ilmiy asarlar, 
tarixiy va badiiy adabiyotlarda o‘lchov birliklarini ifodalovchi so‘zlarning qo‘llanilishi haqida 
ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar: Qadam, qarich, quloch, barmoq, tirsak, erta, kech, kun, tun, kun–tun, tanob, 
gaz, barmoq, yog`ochi, to‘la, bo‘lak, hissa, qism, kesim, karj, chorak, yarim, tikka, parcha.
Xalqimiz ming yillar davomida o‘zining yaratuvchanligi va ijodkorligi bilan jahonda shuhrat 
qozonib kelgan. Ajdodlarimizning ilm-fanning barcha sohalari rivojiga o‘z kashfiyotlari bilan 
ulkan hissa qo‘shganlari haqida ilmiy-tarixiy asarlarda necha-necha asrlar davomida e’tirof etilib 
kelinmoqda. Kundalik hayotimizda qo‘laniladigan birgina o‘lchov birliklarining kelib chiqish 
tarixini o‘rgansak, xalqimizning aql-zakovatiga lol qolamiz. O‘lchov birliklari mavjud bo‘lmagan 
davrlarda odamlar o‘z ehtiyojlaridan kelib chiqib, biror narsaning miqdorini o‘lchashda ulardan 
foydalanganlar. Ilgari inson tana a’zolari ham o‘lchov vositasi sifatida qo‘llanilgan. Bizga yetib 
kelgan yozma yodgorliklarda ular o‘z ifodasini topib, turli davrlarda har xil yuritilgan. Asosiysi, 
bu o‘lchovlarni hamma ham ishlata olishini hisobga olgan holda joriy etishgan. Masalan, eng 
qadimgi davrda o‘zbek xalqi uzunlik o‘lchovini o`lchashda inson ta’na a’zolari qadam, qarich, 
quloch, barmoq, tirsak, shuningdek, arpa va bug`doy donlaridan yoki ot yo`lidan foydalanishgan 
bo‘lsa, vaqtni o`lchashda erta, kech, kun, tun, kun–tun kabi atamalardan, yuza va hajmlarni esa 
boshqa ma`lum yuza yoki hajmga nisbatan qiyoslab o`lchashgan. Og`irlikni o`lchash uchun bir 
narsani vazni ikkinchi narsani vazni bilan solishtirilgan, bunda asosan darpa, bug`doy, no`xat va 
meva danaklari, yong`oq donalaridan foydalanishgan. 
Tarixiy taraqqiyot tufayli jahondagi turli mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy, ilmiy va boshqa 
ko`pgina sohalar bo`yicha o‘zaro aloqalar o‘rnatishni taqozo etgan. O‘zbek xalqi ham boshqa 
davlatlar bilan savdo-sotiq ishlarini amalga oshirishgan. Savdo-sotiq ishlarining to‘g‘ri va samarali 
bo`lishida xalqimiz o`lchov va o`lchov birliklariga ehtiyoji katta bo‘lgan. O‘sha davrning ilmli 
kishilari yuzlab o`lchovlar va o`lchov birliklarini yaratsh bilan birga kishilarni shu sohadagi 
ilmlarni o`rganishga undaganlar. Jumladan, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad Farg`oniy, Abu Ali Ibn 
Sino buyuk allomalarimiz o`lchov va o`lchov birliklari bo‘yicha qilgan ixtirolari fikrimizning 
yorqin misolidir.
Buyuk olim Muhammad al-Xorazmiy “Quyosh soatini yasash haqida kitob” asarini 
o`lchovshunoslik sohasining rivojlarishiga munosib hissa qo`shgan. “O`lchashlar haqida” 
algebraik risolasining geometriyaga doir qismida uzunlik, yuza va hajmlarni hisoblash hamda 
o`lchash usullari bilan topishga katta ahamiyat bergan. Unda tanob, gaz, barmoq kabi o`lchov 
birliklari va o`lchov yog`ochi kabi o`lchash vositalari to`g`risida yaxshi ma`lumotlar berilib, 
ularni amalda qo`llashning yo`l-yo`riqlari ko`rsatilgan. 
Ma’lumki, ulug` olim Ahmad Farg`oniy dunyoda birinchi bo`lib suv sathini o`lchaydigan 
asbob kashf etgan va uni yasab amalda qo`llagan. Noshruddin Burxonuddin o`g`li Rabg`uziyning 
“Qissai Rabg`uziy” asarida, Sohibqiron Amir Temurning “Tuzuklari”da, Zahiriddin Muhammad 
Boburning “Boburnoma” asarida hamda Sakkokiy, Maxmur, Lutfiy, Furqat va boshqa ko`plab 
olim-u fozillarning asarlarida ham o‘lchov birliklari haqida ma`lumotlar bor.
Mutafakkir shoirimiz Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig” asarida o`lchov va o`lchov 
birliklaridan foydalanibgina qolmay, balki o`lchash va iyyor ishlariga tegishli bilimlarni 
mukammal bilishga ham chaqirilgan. Bu asardagi “iyyor ishi” atamasi metall sofligini sinash, 
bozordagi tosh va tarozilarning to`g`riligini, muomaladagi oltin va kumush pullarning sofligini 
va og`irligini kuzatib turish kabi ishlarni bajarish ma`nolarini bildiradi.
“Boburnoma” asarida aniq ogirlikni ifodalovchi sozlar quyidagilar: misqol, botmon, mon, 
monosa, ser, tola, mosha, roti, tong. “Boburnoma”da quyidagi matn uchraydi:“O‘n ikki mosha 
bir to‘lakim, to‘qson olti rati bo‘lgay”. “To‘la” o‘lchov birligi Beruniyning “Hindiston” asarida X 

---

31