Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

1 .2 .7 . Benzinni bevosita silindrlarga purkash tizimi 
(«D » guruhi)
Y o n ilg in i bevosita silindrlarga purkash g ‘oyasi dizel dvigatel- 
larida yetarli darajad a o ‘rganilgan va jo riy qilingan. B enzinli dviga- 
tellard a bevosita p u rkash a n c h a kech, XXI asm in g dastlabki yil- 
laridan tatb iq qilina b o shlandi. B uning b ir q a to r sabablari b o ‘lib, 
ularning eng asosiysi - tizim ni am alga oshirishning m urakkabligidir.
B enzinni bevosita dvigatel silindrlariga purkash yuqorida k o ‘rii- 
gan purkash tizim lariga n isb atan q a to r afzalliklarga ega. X ususan:
- b en zin silindrlarga yuqori bosim o stid a purkalishi natijasida 
tom ch ilari ju d a m ayda zarrachalarga p arch alan ad i va yonilg‘i oqim i 
k atta kinetik energiyaga erishadi;
— y o n ilg i silin d rlar b o ‘yicha deyarli b ir xil m iq d o rd a taq sim - 
lanadi;
51

---

- yonilg‘i bilan havo m olekular darajada (bitta m oddaga ayla- 
nish darajasida) aralashishi t a ’m inlanadi.
B enzinni bevosita silindrlarga (yoki yonish kam erasiga) p u r- 
kashga oid b o ig a n tizim lar «D» guruhiga birlashtirilgan. «D» in- 
deksi n em ischa «direkt» so ‘zidan olingan b o ‘lib, u «bevosita» degan 
m a ’noni anglatadi.
«D -Jetronic» purkash tizim i bilan jihozlangan dvigatellaryonilgM - 
ning yuqori tejam korligiga ega b o la d ila r. Lekin «D» guruhi purkash 
tiz im in in g konstruktiv m urakkabligi u n in g keng k o la m d a joriy 
qilinishiga xalaqit b e rm o q d a . B enzinni m oylash xususiyati past 
b o ig a n lig i sababli, yuqori bosim li yonilgN nasosi («D» tizim ining 
asosiy e le m en ti) yetarli darajadagi ishonchlilikka ega b o ‘lm aydi. 
Bu tizim d a ishlatiladigan yopiq turdagi gid ro m ex an ik fo rsu n k alar 
bevosita silin d rlar blokining kallagiga m ahkam langanligi sababli, 
u larn i benzin oqim i vositasida sam arali sovitish im koniyati y o ‘q. 
Benzin bilan havo bevosita silindr ichida aralashtirilganligi tufayli 
yonish kam erasi m axsus shaklga ega boMishi z a ru r b o i ib , u dvi- 
gateln i k o n stru k tiv ishlab c h iq a rish ja ra y o n id a , tajrib a asosida 
tan lan ad i.
«D» purkash tizim i u c h u n m axsus o ‘t oldirish sham lari o brn a- 
tilishi talab qilinadi. B enzin uzatish quvurlari va u lam in g ulangan 
joylari ju d a yuqori ishonchlilikka ega boMishi shart.
B enzinni bevosita silindrlarga purkash tizim iga qiziqish yuqori 
bosim li nasos — forsunka ishlab c h iq arilg an d an keyin y a n ad a ku- 
chaydi. Bu m oslam a yonilg‘i purkashni am alga oshirish ja ra y o n id a
b itta siklda sarflanishi lozim b o ig a n b e n z in n i bir n e c h a ulushga 
b o i ib u zatadi. Н аг b ir ulushdagi b en z in n in g m iq d o ri, purkash 
daqiqasi va davom iyligi elektron blok yordam ida uzluksiz boshqarib 
boriladi. EBB ning xotirasiga yozilgan d a stu r bu u c h ta k o ‘rsat- 
kichni dvigatelning yuklam asi, ay lan ish lar c h asto tasi va issiqlik 
rejim iga k o 'ra o ‘zgartirib turadi.
H a r bir siklda uzatilayotgan b en zin m iqdori b o sh qariladigan, 
bevosita purkash tizim iga m isol qilib, «Toyota» firm asi to m o n id a n
T D - 4 dvigateli u c h u n ishlab c h iq ilg a n p u rk a sh tiz im in i k e lti- 
rish m u m k in . Bu tizim n in g asosiy m oslam asi nasos fo rsu n k ad ir 
(1 .1 9 -ra sm ).
52

---

Benzobakdan
Benzobakka
I 
1 
Benzin
1 .1 9 - r a s m . 
B evosita silin d rlarg a p u rk ash tiz im in in g nasos forsunkasi:
/ - s ilin d rla r b lo k i; 
2  - b e n z in n i b a k k a q a y ta rish q u v u rig a jo y la sh tirilg a n
e lek tro m ag n itli klapan; 3 - y o n ilg ‘ini uzatish qu v u ri; 4 — b e n z in n i b ak k a q aytarish 
q u v u ri; 
5 -  n aso s fo rsu n k a q o b ig 'i; 6 -  p lu n jern i q ay tarish p rujinasi; 7 -  p lu n - 
je m in g ta y a n c h lik o p ch asi; 
8 -  p lu n je r tu rtk ic h i; 9 -  taq sim lash vali kulachogi; 
10 -  zichlashtirish halqasi; 11 -  plunjerli nasosning porsheni; 1 2 -  nasos forsunka- 
n in g ish ch i b o 's h lig 'i; 
13 -  y u qori b osim li yopiq g id ro m ex an ik fo rsunka; 14 -
b e n zin n i nasos b o ‘shlig‘idan forsunka b o ‘shlig‘iga o 'tk azu v ch i kanal; 
1 5 -  berkituv- 
chi k lap an n i qaytarish prujinasi; 
L -  p lunjerning yurish chegarasi; S -  elektron 
b lo k d a n u zatilad ig an b o sh q a ru v c h i signal.
Bu m oslam ad a b ir seksiyali va b ir plunjerli yuqori bosim nasosi 
( 1 0 0 - 1 5 0 b a r) y o p iq g id ro m e x a n ik fo rs u n k a n in g k o rp u sig a
joylashtirilgan b o i ib , u taqsim lash valining kulachogi vositasida 
harak atg a keltiriladi. F o rsu n k an in g nasos qism i kiritish kanali 3, 
silliq silindrsim on p lu n jer p o rsh en i 12 va y o n ilg ln i bakka qaytarish 
kanali 5  d an iborat.
P lunjerning ishchi harak atin i pastga taqsim lash valining k u la­
chogi 9, yuqoriga esa qaytarish prujinasi 15 am alga oshiradi. N asos-
53

---

ning ishchi b o ‘s h lig i 13 ning b e n z in bilan t o ‘lishi p lu n jer kiritish 
k analini to ‘liq yo p g u n ch a davom etadi.
P lunjer p orsheni y o nilg‘i uzatish va qaytarish kanallarini b er- 
kitgandan keyin, u n ing ostidagi bosim o rta boshlaydi. N asosning 
ichki b o ‘shlig‘ini toMdirish u c h u n b en zin odatdagi usul b ilan, y a ’ni 
e le k tr benzo n aso s y o rd am id a uzatiladi. P lunjer p o rsh en in in g o sti­
dagi bosim yopiq forsunkaning ochilish b o sim idan o rtg a n d a , yonil- 
g ‘ini purkash jara y o n i so d ir b o ‘ladi.
Plunjerning bitta ishchi h arak atid a yonilgN ning b ir nech a m arta 
ulushlab purkalishi nasos forsunkaning ishchi b o ‘shlig‘idagi bosim ni 
k o ‘p m arta (ulushlar soniga teng) 100 bardan (forsunkaning yopi- 
lish bosim i) past q iy m atgacha pasaytirish y o ‘li bilan am alga o shiri- 
ladi. B osim ning pasayishi y o nilg‘ini qaytarish kanalidagi elek tro - 
m ag n it klap an n in g o chilishida so d ir b o ‘ladi. Bu klapan elek tro n
blok 5"to m o n id a n boshqariladi va u n ing ishlash tezligi plunjerning 
bitta yurishida 3—4 yonilgN ulushining purkalishini ta ’m inlaydi.
Y onilg‘in i ulushlab p u rk ash n in g asosiy afzalligi sh u n d a n ibo- 
ratki, o ‘t oldirish daqiqasi o ld id a n yonish kam erasida havoning 
o rtiq lik k o effitsiy en ti a h a r xil b o i g a n y o n ilg i- h a v o a ra la s h - 
m asining qatlam lari shakllanadi. Bu ju d a h am suyultirilgan ( a ning 
yonish kam erasi b o ‘y ich a o ‘rta c h a qiym ati - 2 ga ten g b o ig a n )
aralash m alarn i t o i i q yondirish im koniyatini beradi. Bu tizim d a 
y o n ilg i 3 0 -3 5 % gach a tejaladi, burovchi m o m e n t va dvigatelning 
so lishtirm a q u w a tin in g bir tekisligi o rtadi. A m m o ju d a h am suyul­
tirilgan a ra lash m a d a ishlaydigan d v ig atellarning ch iq in d i gazlar 
tarkibidagi azo t oksidi N O x ning m iqdori keskin o rtadi. Bu a n c h a
m urakkab m u a m m o n i, y a 'n i azo t oksidini zararlan tirish m asalasini 
yuzaga keltiradi.