Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

m
Tayanch chastota 
generatori
a
3
S
E
3
M P
2 Г
A R 0 ‘ |< H >
0
E
1
2
< t= b
1 
t
tmoy
Uzish
P
kollektori
ф=ф
< H >

TXQ
Dasturli DXQ
X arakteristikalar
1 .2 0 - r a s m . 
D izel d v ig atelin i e le k tro n b o sh q a rish n in g tark ib iy sxem asi.
D a tc h ik la r d a n k e la y o tg a n a n a lo g sig n a lla rn i ra q a m li kod 
k o ‘rinishiga keltirish u c h u n tiz im d a a n a lo g -ra q a m li o ‘zgartgich 
(A R O 1) k o ‘zd a tu tilg a n . M uayyan d a q iq a d a A R O ‘ faq at b itta 
d a tc h ik d an m a ’lu m o t olishi m um kinligi sababli, u larn in g orasiga 
k o m m u ta to r o ‘rnatilgan.
D a stu m i bajarish ja ra y o n id a k o m m u ta to r k e tm a -k e t b a rc h a
datchiklarga m u ro jaat qiladi. Tirsakli valning aylanishlar chastotasi 
datchigini ulash u c h u n raqam li tay m e r o ‘m atilg a n . Y uqori bosim li 
y o n ilg 'i nasosi reykasining harak atin i bevosita boshqarish ijrochi 
m e x a n iz m la r to m o n id a n am alga o sh irila d i. U zish k o n tro lly o ri 
boshqarish d astu rin in g ishini d atc h ik la rd an o linayotgan signallarga 
m oslashtiradi.
D izel dvigatellarida y o n ilg i u zatish n i rostlashning ju d a m u h im
m asalasi o i i s h jaray o n larin in g sifatini ta 'm in la sh d ir. C h u n k i aynan 
o ‘tish ja ra y o n la ri d vigatelning tex n ik -iq tiso d iy k o ‘rsatkichlariga
56

---

k atta ta ’sir k o ‘rsatadi. R ostlagichning eng yaxshi d in am ik tavsifini 
t a ’m inlash va rostlashdagi statik xatolarni b a rta ra f qilish m aqsadida 
tiz im d a p ro p o rsio n al-in teg ral-d ifferen sial q o n u n b o ‘yicha ishlay­
digan boshqarish am alga oshirilgan. B oshqaruv q o n u n in in g integral 
b o g ia n is h lik qism i hisoblash d aqiqasigacha am alga oshirilgan b a r­
c h a b o shqaruvchi t a ’sirlam in g yig‘indisi sifatida shakllantiriladi. 
Boshqaruv qonunining differensial qism i rostlanayotgan k o ‘rsatkich- 
ning vaqt birligidagi orttirm asi k o ‘rinishida shakllanadi. S h u n in g
u ch u n tizim da vaqt oMchash asbobi zaru r b o la d i. Bu vazifani taym er 
bajarib, u uzish kontrollyoriga vaqt belgilarini uzatadi. K on tro lly o r 
bu signal asosida asosiy b o shqaruv d asturini t o ‘xtatib tu rib , b ir xil 
vaqt orasida rostlanuvchi k o lrsatkichning o rttirm asin i oMchaydi.
A variya d atch ik lari h am uzish k o n trollyoriga u lan ad i. Biror 
k o ‘rsatkich belgilangan chegaraviy q iy m a td a n ortib ketsa, uzish 
k ontrollyori asosiy d a stu rn in g ishini t o ‘xtatib tu rib , dvigatelning 
avtom atik him oya qilish dasturini ishga tushirib yuboradi. M asalan, 
sovitish suyuqligining h aro rati 105°C g a c h a ko ‘tarilg an d a, tirsakli 
valning aylanishlar ch asto tasi a sta-sek in salt ishlash qiym atigacha 
k am aytirilib, ovozli yoki yo ru g ‘li avariya x abarchilarining ulanishi 
t a ’m in lan ad i. M oylash tizim idagi m oy bosim i y o ‘l q o ‘yib b o lm a y -
digan d arajad a kam aysa, avariya xabarchilari ishga tu shadi va dvi­
gatel t o lxtatiladi.
D izel dvigatellarini m ikroprotsessorli boshqarish tizim i ayla­
n ish lar chastotasi va yuklam aga bog‘liq ravishda, yonilg‘i purkash ni 
ilgarilatish burchagini o ‘zgartirish im koniyatini beradi.
D izel dvigatellaridagi y o n ilg i p u rkash tizim ig a q o ‘yiladigan 
tala b la r to b o ra o rtib b o rm o q d a. P urkash bosim i va forsunkalarning 
ishlash tezligining y a n ad a o rtishi, p u rkash ja ra y o n in in g avtom obil- 
ning ishlatish sharoitlariga keng m oslashuv xususiyatlarining m av- 
judligi katta quvvatli, tejam li va ekologik xavfsiz dizel m o torlarini 
yaratilishiga olib keldi. Bu dizellarni yuqori toifadagi avtom obillarga 
h am o ‘rnatish im konini tu g 'd ird i. S h unday m ukam m al tizim lard an
biri - « C o m m o n Rail» a k k u m u la to r tizim i b o i ib , u n ing asosiy 
afzalligi y o n ilg i bosim i va purkash daqiqasining keng doirada o ‘zga- 
rishidir. « C o m m o n Rail» tizim i m ex an ik yuritm ali, yuqori bosim li
57

---

yonilgM nasosiga ega b o ‘lgan a n ’anaviy p u rkash tiz im lard a n farqli 
o i a r o q , y o nilg‘ini purkash b o ‘yicha a n c h a yuqori talablarga javob 
beradi. X ususan:
• ishlatish k o ia m in in g kengligi;
• y o nilg‘i purkash b o sim ining 1600 b a r gach a oshirilishi;
• purkash daqiqasini m a ’lum d o ira d a o ‘zgartirish im k o n iy ati- 
ning m avjudligi;
• y o n ilg ‘in in g dastlabki va q o ‘sh im c h a purk alish in i t a ’m in - 
lanishi;
• dvigatelning ishlash sharoitlariga k o ‘ra, yonilg‘i purkash bosi- 
m ini 2 3 0 -1 6 0 0 b a r doirasida rostlash m um kinligi.
A k k u m u lato rli p u rk ash tiz im in in g jo riy q ilin ish i so lish tirm a
q u v v atn i o sh irish , y o n ilg ‘i sarfini k a m a y tirish h a m d a sh o v q in
darajasi va ch iq in d i gazlarning toksinligini pasaytirish u c h u n yaxshi 
zam in yaratdi.
« C o m m o n Rail» a k k u m u la to r tizim i q u y id ag ila rd a n tashkil 
to p g an (1.21-rasm ):
— past bosim konturi (yonilgi baki 7, filtr 2, past bosim nasosi J);
— yuqori bosim k o n tu ri (yuqori bosim nasosi 4, yuqori bosim li 
y o n ilg i ak k u m u lato ri 7, fo rsu n k alar 8, yuqori bosim quvurlari);
— ele k tro n boshqarish tizim i (elek tro n boshqarish bloki 7 /, 
d a tc h ik la r 10, ijrochi m ex an izm lar 9);
— havo uzatish va ch iq in d i gazlarni ch iq arib yuborish tizim lari.
A kkum ulatorli purkash tizim in in g m u h im ele m en tlarid an biri
tez k o r h arakatlanuvchi elek tro m ag n it klapanli forsunkadir. U p u r- 
kagichni ochish va yopish hisobiga y o n ilg in i h a r b ir silindrga p u r­
kash jara y o n in i rostlaydi.
H a m m a fo rsu n k alar y u qori bosim li y onilg‘i ak k u m u la to rig a
ulangan. « C o m m o n Rail» akkum ulatorli purkash tizim in in g m odul 
k o ‘rin ish id a y asalishi u n in g m u ay y a n d v ig atelga m o slash u v in i 
yengillashtiradi.
A kkum ulatorli yonilg'i purkash tizim ining ishlashi yuqori bosim
hosil qilish va y o n ilg in in g purkalishini ta ’m inlash jara y o n la rin in g
b ir-b irid a n aj rati Iga nligiga asoslangan. D izeln in g e le k tro n bloki 
m o to m in g h a m m a elem en tlarin i alo h id a boshqaradi. Y u ritm an in g
dizeld an oladigan yuqori bosim nasosi (Y u B N ) 4 tirsakli valning 
aylanish c h a sto tasi va y o n ilg ‘i sarfiga b o g ‘liq b o ‘lm ag an h o ld a
58

---

4
V
3
2
EBB
1 .2 1 - r a s m . 
« C o m m o n Rail» p u rk ash tizim i:
/ - yonilgN baki; 
2 -  filtr; 3  - past bosim li y o n ilg 'i nasosi; 4 -  y u qori bosim li 
y o n ilg ‘i n aso si; 
5 — reduksiya k lapani; 6 — bosim d atch ig i; 7 — yo n ilg ‘i to 'p la g ic h
(a k k u m u la to r); 
8 -  fo rsunkalar; 9 - EB B d an ijrochi m ex an izm larg a u zatiladigan 
signallar; 
1 0 -  d a tc h ik la rd a n EBB ga uzatilad ig an signallar; / / - EBB.
uzluksiz ishlab, y o n ilg i ak k u m u la to ri 7 da m a ’lum o ‘zgarm as 
bosim hosil qiladi. Bu « C o m m o n Rail» tizim iga taalluqli yuqori 
bosim nasosi ning a n ’anaviy tizim lardagi nasoslarga n isb atan a n c h a
ravon, burovchi m o m e n ti va unum dorligining keskin o ^ g arish larsiz 
ishlashini t a ’m inlaydi.
Y o n ilg i bosim ini o lzgarm as holda saqlab tu rish u c h u n m axsus 
bosim rostlash klapani k o ‘zda tutilgan. A k k u m u lato r 7 da t o ‘p- 
lan g a n y u qori b o sim ostidagi y o n ilg i p u rk ash g a ta y y o r holda 
b o ia d i.
A k k u m u lato rd an qisqa q u v u rlar orqali forsunkalarga uzatilgan 
y o n ilg i bevosita dvigatel silindrlarining yonish kam erasiga p u r- 
kaladi. F orsu n k a purkagich va tez ishlovchi elek tro m ag n it klap an - 
dan tashkil topgan. E lektrom agnit klapan m exanik y u ritm a orqali, 
elek tro n blokdan kelgan signal asosida purkagich ishini boshqaradi.
P u rk a la n a y o tg a n y o n ilg i m iq d o ri e le k tro m a g n it k lap a n n in g
o chilish davom iyligiga pro p o rsio n al b o iib , tirsakli valning ayla­
nish lar chastotasiga b o g iiq b o im a y d i.
59

---