Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

2 .3 . Harorat datchiklari
A vtom obil turli tizim larin in g ishini xarakterlovchi asosiy o m il- 
lardan biri h aro rat hisoblanadi. Sovitish suyuqligi, m oy, silindrlarga 
kiritilayotgan havo, y o n ilg i-h a v o aralashm asi, ch iq in d i gazlarning
62

---

harorati ni oNchash u c h u n d atch ik sifatida yarim o4kazgichli term o - 
rezistorlar keng koMamda ishlatiladi.
E lektron boshqaruv tizim larida harorat datchiklarining takom il- 
lashtirilgan turlari ishlatilib, u lar yuqori b arq arorlik va texnologik 
xususiyatlari, inersiyasining kichikligi h am d a tuzilishining soddaligi 
bilan x arakterlanadi. Bu integral h aro rat d atch ik lari b o ‘lib, ular 
tashqi tarm o q li sxem a (kuchaytirgich)ga ega b o ig a n bir kristalli 
issiqlik sezuvchan y a rim o ik a z g ic h li e le m e n td a n tashkil topgan. 
D a tc h ik n in g chiqish signali kuchlanish ko ‘rinishida b o ia d i.
Y a rim o ik a z g ic h li d a tc h ik la r yuqori sezuvchanlik qobiliyatiga 
ega b o iis h i bilan birga, x arak teristik asin in g b arqarorligi yetarli 
em as va ularning eskirishga moyilligi yuqori. Shu sababli, oxirgi 
yillarda y a rim o ik a z g ic h li h a ro ra t d a tch ik larin in g o ‘m in i tobora 
k o lp roq m etall d atch ik lar egallab bo rm o q d a. M etall (p la tin a , nikel 
va b o shq.) d a tc h ik la r yuqori barq aro rlik k a ega b o i ib , u larn in g
sezuvchanlik darajasi ning nisbatan pastligini tegishli kuchaytirish 
hisobiga b a rta ra f qilish m um kin.
Oxirgi vaqtlarda avtom obilsozlikda m etall harorat datchiklarining 
yangi avlodi - yupqa p lyonkali p latin a, iridiy va m o lib d en d an
tayyorlangan d a tc h ik la r ishlatila boshlandi. Y uqori sifatli issiqlik 
sezuvchi m ate ria lla r, kim yoviy c h id a m li tagliklar, keram ik a va 
shish ad an tayyorlangan him oya vositalari yuqori barqarorlikka ega 
b o ‘lgan d atchiklarni tayyorlash im konini beradi. Y upqa plyonkali 
texnologiya tannarxi nisbatan past b o ig a n kichik o lc h a m li d atc h ik ­
larni ishlab ch iq arish u c h u n asos b o ld i.
Y upqa plyonkali harorat datchiklarini yaratish usullaridan biri -
v akuum sharoitida alum iniy oksididan tayyorlangan taglikga issiqlik 
sezuvchan m aterialni katodli purkash y o ‘li bilan qoplashdir. Q arshi- 
likning z a ru r qiym ati lazer y o rd am id a m oslash y o ‘li bilan t a ’m in ­
lanadi. S h u n d a n keyin, sezuvchi e lem en t shishali him oya qatlam i 
bilan q o p lan a d i, chiqish sim larining atrofi shisha bilan kavsharlab 
q o ‘yiladi. Bu usul bilan platinali, iridiyli va m olibdenli yassi h arorat 
d atch ik lari tayyorlanadi. U larning n o m inal qarshiligi 100, 550 va 
1000 O m b o iib , yuzasi 2 * 10 m m 2, qalinligi 1,2 m m ni tashkil 
qiladi. S huningdek, yuzasi 2 x 5 m m 2, 2 x 2 ,3 m m 2, 
1
x
5
m m 2 b o i ­
gan d a tc h ik la r ham chiqariladi.
63

---

Platinali d a tc h ik la r u c h u n h a ro ra tn i o lc h a s h doirasi - 5 0 — 
+ 600°C , iridiyli d a tc h ik la r u c h u n - 2 0 0 - + 400°C va m olibdenli 
d a tc h ik la r u c h u n esa —200 — + 200°C ni tashkil qiladi.
Y upqa plyonkali h aro rat datchiklari ch iq in d i gazlarning h a ro - 
ratini nazo rat qilish u c h u n qulaydir, ch u n k i yassi tuzilishga ega 
b o ig a n d atc h ik gaz o q im in in g 120 k m /s o a t tezligi, 10 k G s chas- 
totali vibratsiya va 20 g gacha b o ig a n z o ‘riqishga bem alol chidaydi.
Y uqorida keltirilgan yupqa plyonkali datch ik lar to rm o z suyuqligi 
harorati ni va avtom obil salonidagi h a ro ra tn i n a z o ra t qilish u c h u n
ham ishlatiladi.