Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

2 .4 . Bosim datchiklari
A vtom obillarda bosim ni o lc h a s h u c h u n uzoq vaqt davom ida 
rezistorli d a tc h ik la r ishlatilib kelindi. Bu m e m b ran a sim o n , silfon 
yoki porshenli sezuvchi e lem en t yo rd am id a p o te n sio m e tr yurgiz- 
gichini harak atlan tirish hisobiga am alga oshiriladi. K eyinchalik, 
ularning o ‘m in i induktiv va induksion turdagi k o ntaktsiz d atc h ik la r 
egallay boshladi.
M exanik e le m en tlam in g m avjudligi va m a ’lu m o t uzatish zan- 
jirining ko‘p b o ‘g1m liligi m em branali bosim datchiklarining (2.1-a 
rasrn) jid d iy kam chiligi hisoblanadi.
Kontaktsiz induktiv datchiklarda (2.1-/) rasm) sezuvchi elem ent -
m em b ran ali k am era 9 ning bosim t a ’sirida yuqoriga yoki pastga 
h arakatlanishi m agnit o lk a z g ic h d a havoli tirq ish n i, m agnit o l k a z -
gichning m agnit qarshiligini va g ‘altak n in g induktivligining o ‘zga- 
rishiga olib keladi. G 'a lta k k o ‘prikli o lc h o v sxem asiga ulangan. 
K obprikdagi m uvozanatning buzilishi elektr signalni yuzaga keltiradi 
va u boshqarish blokiga uzatiladi.
M ikroelektron texnologiyaning jo riy qilinishi statik tuzilishiga 
ega b o ig a n d a tc h ik la rn i yaratilishiga olib keldi. B unga y a rim ­
o ik a z g ic h li ten z o e le m e n tli integral bosim datchigi m isol b o iis h i 
m u m k in { 2 A - d  rasm ).
H ozirgi vaqtda avtom obil elek tronikasida asosan ten zorezistorli 
(m etall yoki y a rim o ik a z g ic h li tenzoelem entli) s ig lm va pyezoelektr 
bosim datch ik lari ishlatilm oqda. Tolali o p tik va b oshqa istiqbolli 
d atc h ik la rn i yaratish borasida izchil ishlar olib bo rilm o q d a.
64

---

WWVWo^^c
2 .1 - r a s m .
B osim d a tc h ik la ri: 
a) m em b ran ali sezuvchi e le m e n tli; b) k o n tak tsiz ind u k tiv ; d) y a rim o ik a z g ic h li 
te n z o e le m e n tli, in teg ral; 
1 -  p o te n s io m e tr; 2 -  m em b ran ali m ex an izm q o b ig 'i; 
3 -  m em b ra n a ; 4 -  p ru jin a; 5 - sh to k ; 6 -  a m o rtiz a to r; 7 - poMat o 'z a k ; 8 -  
b irla m c h i c h u lg 'a m ; 9 - m e m b ra n a li k a m e ra ; 
10 -  q o b iq ; 11 -  ikkilam chi 
c h u lg 'a m ; 
12 -  e le k tr k o n ta k tla r; 13 — y a rim o ik a z g ic h li ten zo rezisto r; 14 -
k o n ta k t m ay d o n ch a si.
O N chash doirasi 0 - 1 ,2 m P a b o ‘lgan bosim datch ik lari benzinli 
dvigatellarda y o n ilg in i purkash va oN oldirish jaray o n larin in g elek ­
tro n boshqarish tizim larid a ishlatiladi.
Ichki yonuv dvigatellarini elektron boshqarish tizim larida pyezo­
e lektr bosim datch ik lari keng koN am da ishlatilm oqda. Pyezoelektr 
h odisaning m o h iy atin i quyidagicha izohlasa b o ia d i: pyezokristall 
(kvars, segnet tuzi va b o shq.) p lastinaga m exanik ta ’sir k o ‘rsatil- 
g a n d a , u n ing to k o ik a z u v c h a n q a tla m la rid a e le k tr p o ten siallar 
ayirm asi (elek tr signal) hosil b o ia d i. E lektr signali ning kattaligi 
va shakli p lastin an in g egilish darajasiga p ro p o rsio n al b o ia d i.
65

---

3 —5 mm
2 .2 - r a s m . 
P y ezo ele k tr ab so lu t b o sim d atch ig i.
P y e z o e le k tr e le m e n t c h o rq ir ra li ta y o q c h a , yassi p la s tin a , 
doiraviy shayba, q u vursim on silindr shakllarida b o iis h i m um kin. 
P yezoelem ent m exanik ta 'sirn i qabul qilish va elektr signalning 
u z a tilish in i t a ’m in lo v ch i m o sla m a bilan b irgalikda p y e z o ele k tr 
d atch ik n i hosil qiladi.
O ic h a m la rin in g kichikligi, o ic h a s h inersiyasining yo lqligi va 
aktiv tarz d a ishlashi (y a ’ni, ishlashi u c h u n tashqi to k m an b asi 
ta la b q ilin m a slig i) p y e z o e le k tr d a tc h ik la rin in g asosiy afzalligi 
hisoblanadi.
A vtom obilda pyezoelektr d a tc h ik benzinli dvigatellarning kiri­
tish kollektoriga o ‘m atiladigan absolut bosim datchigi va detonatsiya 
d atchigi sifatida ishlatiladi.