Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

4 .1 -r a sm . A B T T li t o 'r t ta rm o q li gidravlik to r m o z tizim i.
signallar farqi a n iq lan ad i va g id ro m o d u lato rd ag i tegishli elek tro - 
k lap a n g a u z a tila d i. S hu ta rz d a g ‘ild irak to rm o z silin d rlarid ag i 
suyuqlik bosim i avtom atik ravishda o ‘zgartiriladi va g ild ira k la rn in g
blokirovka b o iis h i istisno qilinadi. G ‘ildiraklar av to m atik a n tib lo - 
kirovka tizim iga ega boMgan zam onaviy to rm o z tizim in in g asosiy 
tam oyili sh u n d a n iborat.
A n tiblokirovkali to rm o z tizim i ish lash in in g n a z ariy asoslari 
quyidagilardan iborat:
to rm o zlan ish ja ra y o n id a avtom obil g lld ira k la rin in g erkin g ‘ildi- 
rash ho latin i saqlab turish u c h u n g ild ira k k a ta ’sir qilayotgan to r ­
m oz m o m e n ti yoMning reaktiv m o m e n ti bilan m u vozanatga kelti- 
rilishi kerak. R eaktiv m o m e n t g‘ildirakka t a ’sir qilayotgan norm al 
yuklam a P. va y o ‘l bilan b o ‘ylam a tishlashish koeffitsiyenti q>6 ning 
ko lpaytm asiga teng. T ishlashish koeffitsiyenti 
ning kattaligi y o ‘l- 
ning h o lati, shina p ro tek to ri shakli va u n ing ichki bosim iga bog‘liq. 
Shu bilan birga, 
ga g ild ira k n in g y o ‘l yuziga n isb atan sirpanish 
darajasi h a m k atta t a ’sir k o ‘rsatadi. G ‘ildirakning 51фап18Ь darajasi 
oM chamsiz koeffitsiyent S  bilan b ah o la n a d i va u quyidagi ifoda 
bilan aniqlanadi:
91

---

Barqaror tormozlanish 
j 
chegarasi
________
0
20 
40 
60 
80
100
S, %
4 . 2 - r a s m .
A v to m o b il g ‘ild ira k la rin in g y o ‘l b ila n b o 'y la m a ф,, va k o ‘n d a la n g
y o ‘nalishdagi tish lash ish k o e filtsiy en tlarin in g 51фап15Ь 
S
g a b o g ‘liqligi 
(s id irg 'a c h iz iq - q u ru q y o ‘l; p u n k tir ch iziq - h o 'l yoki m u z la g a n y o ‘l).
S  = ( V q - V z )
bunda: v a -  avtom obil tezligi; vt -  g ‘ildirakning yo ‘l bilan tu tashgan 
nuqtasidagi tezligi.
S irpanish darajasi S  0 d an S kr qiy m atgacha oshganda фл ham
m a ’lum m aksim um qiym atigacha ortib boradi (4.2-rasm ). S q iy m a - 
tin in g keyingi o ‘sishi 
qiym ati ning kam ayishiga olib keladi.
A vtom obilni optim al tormozlash, y a ’ni u n ing m aksim al sekin- 
lashishi va m in im a l to rm o z la n ish m asofasini t a ’m in lash u c h u n
to rm o zlan ish vaqtidagi g ‘ild irak lam in g sirp an ish darajasi S  ning 
b o ‘y lam a tish lash ish k oeffitsiyenti 
n in g m aksim al qiym atiga 
m os kelishini t a ’m inlash zarur. Bu m urakkab m asalani a n tib lo ­
kirovkali to rm o zlash tizim lari hal qiladi.
A vtom obil sh o sh ilin ch tarzd a to rm o z la n g a n d a o d diy to rm o z
tizim i g ‘ild irak lam in g blokirovka chegarasigacha to rm o zlan ish in i 
ta ’minlaydi. A ntiblokirovkali torm ozlash tizim lari yordam ida am alga 
oshiriladigan op tim al to rm o zlash g ild ira k la rn i blokirovka c h e g a ­
rasigacha to rm o zlash usuliga nisbatan av to m o b iln in g to rm o zlan ish
m asofasini q u ru q y o ‘lda 20% gach a, h o ‘l va m u z bilan q o p langan 
yoMlarda 50—60% gach a k am aytiradi va bu k o ‘p y o ‘l-tra n sp o rt 
hodisalarining o ld in i olish im k oniyatini beradi. O ptim al to rm o z -
92

---

lashda y o ‘l bilan k o ‘nd alang y o ‘nalishdagi tishlashish koeffitsiyenti 
ФА
, h am a n c h a k atta qiym atlarga ega b o ia d i (4 .2 -ra sm ), bu to r­
m o zla n ish ja ra y o n id a a v to m o b iln in g tu rg ‘u n lik va b o sh q arilish
darajasini oshiradi.