Avtotransport vositalarida

Shahardan tashqarida tashishda yo‘lovchilar oqimini o‘r-
ganish. Shahardan tashqaridagi yo‘nalishlarda yo‘lovchilar
oqimini o‘rganish sotilgan chiðta, so‘rovnoma, jadval va ko‘z
bilan kuzatish usullaridan foydalanilib amalga oshiriladi.
Chiðta usulida chiðtalar sotilgan joylar qayd qilib borilsa,
butun reys davomida, demak, yo‘nalishda qancha yo‘lovchi va
qanday masofaga, qaysi vaqtda tashilgani oson aniqlanadi.
So‘rovnoma usulida yo‘lovchilar oqimi tarqatilgan so‘rov-
nomalarni tahlil qilish natijasidan aniqlanadi. So‘rovnomalar
yo‘lovchilarga shohbekatlarda va boshbekatlarda tarqatiladi.
Jadval usulida haydovchilar yoki so‘rovda qatnashayotgan
maxsus hisobchilar tomonidan ma’lumotlar jadvalga to‘ldiriladi.
So‘ngra ma’lumotlar tahlil qilinadi.
Ko‘z bilan kuzatish usulida yo‘nalish bo‘yicha nazorat
bekatlaridagi so‘rovda qatnashayotgan maxsus hisobchilar
tomonidan yo‘lovchi oqimi o‘rganiladi. Ma’lumotlar har bir
reysga to‘planadi va jadvalga qayd qilinadi. Ushbu uslubda yozgi
va qishki mavsumlar bo‘yicha alohida ma’lumotlar to‘planadi.

---

84
Avtobus turini tanlash. Avtobus turini to‘g‘ri tanlash aholiga
transport xizmatini ko‘rsatish va avtobusdan foydalanish
samaradorligiga katta ta’sir etish bilan bir paytda, harakat
xavfsizligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Avtobuslardan to‘g‘ri
foydalanish natijasida transport xarajatlarining kamayishiga
erishiladi. Ushbu holat tanlangan avtobus turi va sig‘imi yo‘lovchi
oqimi tavsifi va quvvatiga mos kelgandagina yaqqol seziladi.
Sig‘imi katta avtobuslarni kichik yo‘lovchi oqimiga ega
bo‘lgan yo‘nalishlarda ishlatish maqsadga muvofiq kelmaydi:
harakat intervalining o‘sishi yo‘lovchilarning bekatlarda kutish
vaqtini va transport xarajatlarini ko‘paytiradi. Bu esa, o‘z
navbatida, transport xizmati bozorida avtobuslarga bo‘lgan talab-
ning kamayib ketishiga olib keladi.
Kichik avtobuslardan yo‘lovchi oqimi yuqori bo‘lgan
yo‘nalishlarda foydalanilganda harakat intervali kamayadi. Ammo
yo‘lovchilarni tashish uchun zarur bo‘lgan avtobuslar
sonining ortishi, o‘z navbatida, yo‘nalishda harakat xavfsizli-
gining pasayishiga olib keladi. Masalan, yo‘lning xavfli bo‘laklari
soni ikkita bo‘lsa, avtobuslar soni ikki marta ortganda xavfli
bo‘lakdan o‘tish soni ham ikki marta ortadi. Agar zarur
bo‘lgan haydovchilarning ham ortishini hisobga olsak, bu
muammo yanada oydinlashadi. Avtobuslar sonining ortishi
ko‘cha va yo‘llarning transport vositalari bilan bandligi va atrof-
muhit ifloslanishining ham ortishiga, tashish tannarxining esa
o‘sishiga olib keladi.
Shunday qilib, yo‘nalishlarda avtobus turi va sig‘imini
to‘g‘ri tanlab ishlatish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Avtobuslar sig‘imi yo‘lovchilar oqimining quvvatiga va
tashish turiga qarab aniqlanadi. Shahar atrofi yo‘nalishlarida
yo‘lovchilarning turib ketishiga ruxsat berilgani uchun
avtobuslarni tanlashda turib ketadigan yo‘lovchilar soni ham
hisobga olinadi. Yo‘lovchilar bilan to‘ldirish me’yorida texnik
ishlatish talablari bo‘yicha avtobus salonining o‘rindiqlari bilan
band qilinmagan 1 m
2
maydoniga 4 ta yo‘lovchi, tig‘iz soatlarda
8 ta yo‘lovchi to‘g‘ri kelishi ko‘rsatiladi.
Shaharlararo avtobus yo‘nalishlarida o‘rta va katta sig‘imli
avtobuslardan foydalaniladi. Maqsadga muvofiq bo‘lgan avtobus
turi tanlanganida kam xarajat sarflanib, aholiga yuqori saviyada
transport xizmati ko‘rsatiladi. Ushbu holat avtobus turi va

---

85
sig‘imi, yo‘lovchi oqimi miqdoriga va xarakteriga, tashish
sharoitiga to‘g‘ri kelgandagina kuzatiladi. Yuqori tezlikda harakat
qila oladigan avtobuslardan faqat yuqori tezlikda xavfsiz
harakatni ta’minlaydigan yo‘l mavjud bo‘lgandagina foydalanish
maqsadga muvofiqdir.
Avtobus sig‘imini tanlaganda yo‘lovchi oqimi va uning yo‘nalishi
bo‘yicha taqsimlanishi hal qiluvchi xususiyat hisoblanadi.
Shaharlararo yo‘nalishlarda avtobus sig‘imini tanlash
uchun tashish qulayligi, yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish sifati
va tashish tannarxi asosiy ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi.
Bu yerda yana shuni ham eslatib o‘tish joizki, xalqaro
yo‘nalishlarda ham qatnov vaqti 2 soatdan kam bo‘lsa, yo‘lov-
chilarning turib ketishiga ruxsat beriladi, ammo shu bilan birga,
bu avtobuslarda albatta bagaj bo‘limi bo‘lishi shartligi ta’kidlanadi.