Avtotransport vositalarida

Takrorlash uchun savollar:
1. Avtobuslar harakatining nozimlik boshqaruvi qanday vazifani
bajaradi?
2. Nozimlashtirish nima?
3. Nozimlik xizmati nimalarni o‘z ichiga oladi?
4. Yo‘lovchi avtomobil transportida nozimlik boshqaruvi
qanday tamoyillar asosida amalga oshiriladi?
5. Avtobuslar harakati nozimlik boshqaruvi qanday turlarga
ajratiladi?
6. Yo‘lovchilar tashuvchi avtokorxona katta nozimining
lavozim yo‘riqnomasida nimalar ta’kidlangan?
7. Yo‘lovchilar tashuvchi avtokorxona navbatchi nozimining
lavozim yo‘riqnomasida nimalar ta’kidlangan?
6. Yo‘nalish nozimligi bajarishi kerak bo‘lgan ishlar nima-
lardan iborat?
3.2. Markaziy nozimlik boshqarish,
uning turlari
Hozirgi vaqtda Toshkent shahrining barcha yo‘nalishlarida
qatnovni boshqarish «Transport xizmatlarining sifatini nazorat
qilish boshqarmasi» tomonidan amalga oshiriladi. Unga yo‘nalish
pirovard punktlarining barcha tarmoq dispetcherlari, qatnovlar
bo‘limi mutaxassislari, Markaziy dispetcherlik xizmati dispet-
cherlari kiradi.

---

120
Harakatni nozimlik boshqarish texnologiyasining funksiyalari
va tarkibiy qismlari 18 va 19-rasmlarda keltirilgan.
Markaziy nozimlik xizmatining asosiy vazifalari ikki qismdan
iborat bo‘ladi:
1. Harakatni tashkil etish.
2. Harakatni boshqarish.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, markaziy nozimlik xizmati
tashkil etilganda, harakat muntazamligi muqobillashadi, avto-
mobillarning ish unumdorligi ortadi.
Markaziy nozimlik xizmati bugungi kunda faqat eng yirik
shaharlardan biri bo‘lgan Toshkent shahrida tashkil etilgan bo‘lib,
uning keng qo‘llanilayotganligi obyektiv va subyektiv sabablar
bilan bog‘liqdir.
Obyektiv sabablar kichik shaharlarda avtobuslar yo‘nalish
tarmog‘ining rivojlanmaganligi, bugungi kunda umumfoydala-
nishdagi transport vositalarini xususiy tashuvchilar siqib chiqa-
rayotganligi (erkin raqobat natijasi) bo‘lsa, subyektiv sabablar
mahalliy hokimiyatlarda transport uyushmalari markaziy nozimlik
xizmatini vaziyatdan kelib chiqqan holda tashkil eta olmayot-
ganligidir.
19-rasm. Nozimlik boshqarish texnologiyasining
tarkibiy qismlari.
18-rasm. Harakatni nozimlik boshqarish
texnologiyasining funksiyalari.
Nozimlik boshqaruvi
Avtobuslarning
harakati muntazamligi
Avtobuslarning o‘z
vaqtida safarga chiqarilishi
Avtobusning bir
tekisda to‘lishi





Nozimlik rahbarligi texnologiyasi
Ma’lumot
Nazorat
Boshqarish

---

121
Markaziy nozimlik boshqaruvi tizimini tashkil qilish, uni
ishchi-xizmatchilar, aloqa vositalari bilan ta’minlash anchagina
katta mablag‘larni sarf etishni taqozo etadi. Shuning uchun
ko‘pgina viloyatlar avtosaroylar yo‘nalishlarida nozimlik punkt-
larini tashkil qilib, avtobuslar harakatini markazlashmagan
usulda boshqaryaptilar. Bu esa avtobuslar harakatini nazorat qilish
sifatini pasaytiradi.
Markaziy nozimlik tizimining tarkibi shahardagi avtobus
saroylari va undagi transport vositasining soniga, aholi va
tashilayotgan yo‘lovchilar hamda yo‘nalishlar soniga bog‘liq
bo‘lib, harakat chastotasidan kelib chiqqan holda tanlanadi.
Markaziy nozimlik xizmati o‘z faoliyati davrida avtobuslar
harakatining muntazamligini, avtobuslarning saroydan o‘z
vaqtida ishga chiqishini, butun ish vaqti davomida avtobus
sig‘imining bir tekis to‘lishini ta’minlashi kerak bo‘ladi.
Yo‘nalishda harakatni tashkil etish va boshqarish uchun
MNX ma’lum bir texnik vositalar bilan jihozlangan bo‘lishi
kerak.
Bugungi kunda «Toshshahartransxizmat» Uyushmasi MNX
eng zamonaviy kompyuterlar, aloqa vositalari va xizmat avto-
mobillari bilan ta’minlangan.
MNX har bir yo‘nalish uchun sig‘imli avtobusni qo‘llab,
ularning soni va harakat jadvalini kompyuter yordamida maxsus
mashina dasturlari asosida ishlab chiqib, har bir avtokorxonaga
tarqatadi.
MNXga bir guruh muhandislar va texniklar yo‘nalish no-
zimlaridan aloqa vositalari yordamida ma’lumotlarni oladilar,
harakatni boshqarish uchun uzluksiz ravishda farmoyishlar
ishlab chiqadilar va uni amalga oshiradilar.
Bulardan ko‘rinib turibdiki, faqat texnik aloqa vositalari
mavjud bo‘lganidagina nozimlik xizmati yuqori darajada faoliyat
ko‘rsatishi mumkin ekan.
Aloqaning texnik vositalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
— simli shahar telefon tarmog‘i;
— ichki telefon tarmog‘i;
— induktiv aloqa vositalari (yo‘nalishlardagi nazorat punkt-
lari bilan aloqa qilish);
— radiotelefon aloqasi;
— uyali telefon aloqasi;

---

122
— GPRS-modem orqali;
— kompyuter orqali;
— sanoat televizion qurilmalar.
Nozimlik xizmatining kompyuterlar bilan ta’minlanganligi
yo‘lovchilarni tashishda «Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari»ni,
xususan, «Vaziyatga ko‘ra boshqaruv texnologiyasi»ni qo‘llash
imkoniyatini yaratadi. Bu esa ko‘p vaqt sarflanishini taqozo
etadigan hisob ishlarini kompyuterlarda bajarishga, qabul qilingan
yechimlarning samaradorligini oshirishga, shaxsiy tarkib soni-
ning kamayishiga olib keladi.
Nozimlik xizmati o‘z faoliyatida bir qancha hujjatlarni
to‘ldirishi va tahlil qilishi, olingan natijalar asosida avtobuslar
harakatini boshqarish bo‘yicha yechimlar qabul qilishi mumkin.
Bunday hujjatlar va ularni to‘g‘ri to‘ldirish uchun yo‘riq-
nomalar ishlab chiqilgan bo‘lib, har bir nozimlikka nomzod uni
bilishi va attestatsiyadan o‘tishi kerak.
«Toshshahartransxizmat» Uyushmasining xo‘jalik hisobidagi
markaziy nozimlik xizmati yo‘nalish nozimlari uchun boshqaruv
hujjatlarini 1997-yilda, o‘quv qo‘llanmasini esa uyushmalarning
transport xizmati bajarilishining sifatini nazorat qilish va muvo-
fiqlashtirish boshqarmasi 2002-yilda ishlab chiqqan va hozirda
ularga ba’zi bir o‘zgartirishlar kiritilgan bo‘lib, amaliy dastur
sifatida qo‘llanilib kelinyapti.
Boshqaruv hujjatlari besh qismdan iborat bo‘lib, ularda
quyidagilar bayon etilgan:
1-qism. Yo‘nalish nozimlarining lavozim vazifalari. Bu qismda
umumiy holatlar, nozimlarning majburiyatlari, javobgarligi va
huquqlari bayon etilgan.
2-qism. Bu qismda shahar yo‘lovchi transporti harakati
muntazamligining hisobni olib borish va nozimlik qaydnomasini
rasmiylashtirish bo‘yicha yo‘riqnoma bayon etilgan.
3-qism. Yo‘nalish nozimlari uchun chiðta-hisob varaqasini
to‘ldirish va rasmiylashtirish tartibi bo‘yicha yo‘riqnoma bayon
etilgan.
4-qism. Yo‘nalishlardagi transport vositasining kunning
soatlari bo‘yicha miqdorini aniqlash tartibi bo‘yicha yo‘riqno-
malar berilgan.
5-qism. Yo‘nalish nozimligi lavozimiga ishga olish va MNX
bilan mehnat shartnomasini tuzish tartibi bilan bog‘liq bo‘lgan
masalalarga qaratilgan.

---

123