Avtotransport vositalarida
Download 1.92 Mb. Pdf ko'rish
|
avtotransport vositalarida yolovchilar tashishni tashkil etish
|
D
Q T Shahar atrofi va shaharlararo yo‘nalishlardagi avtobuslarda tashishdan olingan daromadni hisoblash formulasi: 1yo‘l km ; D P T bu yerda: P — bajarilgan yo‘lovchi-kilometr; 1yo‘l km T — bir yo‘lovchi-kilometr uchun belgilangan tarif. Avtobuslarda yo‘lovchilar tashishda yo‘lkira haqini bilet sotish orqali yig‘iladi. Bunda biletlarni haydovchining o‘zi yoki chiðtachi sotishi, yoki avtobuslarga maxsus kassalar o‘rnatilgan bo‘lishi mumkin. Yo‘nalishlarda xizmat qilayotgan avtobus chiðtachisi mehnatiga vaqtbay mukofotli usulda haq to‘lanadi. Chiðtachisiz ishlaydigan avtobuslarda haydovchiga sotgan chiðtasi bahosining ma’lum bir foizi chiðtachilik vazifasini bajarganligi uchun to‘lanadi. 77 Agar yo‘lkira haqi kassalar yordamida yig‘iladigan bo‘lsa, haydovchi ishga chiqishdan oldin kassalarning texnik holatini tekshiradi. Nosozlik holati aniqlangan hollarda uni tuzatish chorasini ko‘radi. Haydovchi kassirdan chiðta va uning hisobini yuritish varaqasini oladi. Ish kuni oxirida haydovchi ishlanmay qolgan chiðtani va chiðta hisobini yuritish varaqasi bilan birga tashish haqi tushumini avtokorxonadagi chiðtachi kassirga topshiradi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, tashilayotgan yo‘lovchilar soni oshgani sari chiðtasizlar soni ham oshadi. Tashish uchun haq olishni tashkil qilishdagi kamchilikning oldini olish va tushumni nazorat qilishni kuchaytirish maqsadida yo‘lovchilarga bugungi kunda konduktor xizmati amalga oshirilyapti. Nazoratni kuchaytirish va chiðta olishni yo‘lovchilarga mun- tazam ogohlantirib turish maqsadida avtobuslar ovoz kuchay- tirgichli texnik qurilmalar bilan ham jihozlangan. Tashish haqi tushumini va saqlanishini nazorat qilishning yaxshilanishi natijasida yo‘lovchi tashish rentabelligi oshadi. Yo‘lovchilarga transport xizmati ko‘rsatish sifati sezilarli darajada o‘sadi. Tashish tushumining ko‘payishi bilan avtokor- xona tarkibini yangi avtobuslar bilan to‘ldirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi o‘n yilliklar davomida Toshkent shahar yo‘lovchilar transportida yo‘lkira haqini to‘lashning quyidagi tizimi amal qilmoqda: — yo‘lovchi transportdagi har bir qatnovi uchun naqd pul bilan hisob-kitob qiladi va chiðtachidan bir martalik yo‘l chiðtasini sotib oladi; — oylik yo‘l chiðtalarini oldindan xarid qiladi. Toshkent shahrida yo‘lkira haqining yagona tarif tizimi 1958—1960-yillarda amalga joriy etilgan bo‘lib, u bugungi kunda ham amalda qo‘llanilyapti. 1982—1990-yillarda Toshkentda tajriba tariqasida transportda yo‘lkira haqini to‘lashning «abonement tizimi» joriy etilgan edi. Lekin haydovchilar chiðtalarni qayta realizatsiya qilishi va bunday chiðtalarni qalbakilashtirish mumkinligi tufayli daromadlar yildan yilga kamayib borishi natijasida bu tizimdan voz kechishga majbur bo‘lindi. 78 Oylik yo‘l chiðtalari xarid qilishda aholining ijtimoiy holati (nafaqaxo‘r, talaba, o‘quvchi) hisobga olinadi, natijada chiðtaning davlat subsidiyalari bilan qoplanadigan imtiyozli qiymati belgilanadi. Haydovchilar va chiðtachilar mehnatiga haq to‘lash tizimi yo‘lkira haqini naqd pul bilan to‘lash amaldagi tizimiga asoslanadi. Mehnatga haq to‘lashning mazkur tizimi kassaga topshiriladigan naqd pul tushumi miqdorining ko‘payishidan manfaatdorlikni oshirishga qaratilgan. Biroq, yo‘lkira haqini yig‘ishning amaldagi tizimi ayrim kamchiliklardan ham xoli emas. Chunonchi: — amalda qatnagan yo‘lovchilar sonining kassaga top- shirilgan tushum miqdoriga mosligini tekshirish imkoniyati yo‘q; — tushumning bir qismi haydovchi tomonidan o‘zlash- tirilishi ehtimoli yo‘q emas; — oylik yo‘l chiðtalarining har bir turi bo‘yicha chiðta egasining amaldagi qatnovlari miqdorini va bu qatnovlar qaysi yo‘nalishlarda amalga oshirilganini tekshirish imkoni yo‘q. «Toshavtobustrans» Uyushmasi tadqiqotlariga ko‘ra, Toshkentda amalda bo‘lgan yo‘lkira haqini yig‘ish tizimining kamchiliklarini mazkur jarayonni avtomatlashtirish yo‘li bilan bartaraf etish mumkin. Bunga MDH mamlakatlarida qo‘llanib kelinayotgan «Qulay yo‘nalish» loyihasi imkoniyat yaratadi. «Qulay yo‘nalish» loyihasining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: Transport vositalari yo‘lkira haqini naqd pul ko‘rinishida qabul qilish (bir martalik chiðta) yoki yo‘l hujjatlari sifatida kontaktsiz chiðli kartalardan foydalanish uchun terminallar bilan jihozlanadi. Bu texnologiyalardan bir eshikli avtobuslar yoki yo‘nalishli taksilarda foydalanish ayniqsa qulay (haydovchining statsionar terminallari), lekin loyiha chiðtachilar ishlaydigan ikki yoki undan ortiq eshikli avtobuslar, trolleybuslar va tramvaylarda amalga oshirilishi ham mumkin. Transport kartalarini sotish yoki qaytarish, to‘ldirish yoki uzaytirish uchun muayyan joylarda (kiosklarda, do‘konlarda, avtovokzallarda va sh.k.) kassa terminallari o‘rnatilishi, ular to‘lovga naqd pullarni ham, bank kartalarini ham qabul qilishi mumkin. Tizimda qatnov (shu jumladan, imtiyozli qatnovlar) hiso- bini yuritish tashkil etiladi. Operatsiyalar haqidagi axborot 79 elektron hujjatlar shaklida ham, qog‘ozda ifodalangan shaklda — smena tugaganidan keyin terminallar tuzadigan hisobotlarda ham berilishi mumkin. Axborotning elektron shakli transport operatoriga undan transport korxonasi faoliyatini hisobga olish va tahlil qilish uchun foydalanish imkonini beradi. Elektron ma’lumotlar terminallardan transport operatorining hisob yuritish tizimiga kompyuter yordamida (SOM-port orqali) yoki uyali aloqa vositasida (GPRS-modem orqali) uzatilishi mumkin. Yo‘lkira haqini to‘lash hisobini yuritishning avtomatlash- tirilgan tizimida yo‘l hujjatlarining quyidagi turlari amal qiladi: 1. Bir martalik qog‘oz chiðtalar (naqd pul to‘lash yo‘li bilan hisob-kitob qilish). 2. Ijtimoiy kartalar (imtiyozli qatnov). 3. Transport kontaktsiz kartalari. Transport kontaktsiz kartalarining quyidagi turlari mavjud: «Hamyon» — transport vositasida amal qiladigan tarifdan chegirmalar qilish imkoniyati mavjud bo‘lgan elektron hamyon. «Mavsumiy» — muayyan muddatda cheklanmagan marta qatnash huquqini beradigan chiðta. «Abonement» — muayyan muddatga mo‘ljallangan, qatnovlar soni cheklangan chiðta. «Safarlar» — safarlar resursi mavjud bo‘lgan va muayyan muddat amal qiladigan chiðta. Transport kartalarining 93 tagacha seriyasi chiqarilishi, har bir seriyaga 93 ta har xil tarif rejasi mos kelishi mumkin. Ular- ning ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: 1. Kartadan foydalanishning oxirgi sanasi; 2. Kartaning amal qilish muddati; 3. Karta uchun to‘lanadigan garov puli; 4. Karta summasining eng yuqori miqdori (balansi) — «Hamyon» uchun; 5. Tarifdan chegirma — «Hamyon» uchun; 6. Qatnovlar soni (karta resursi) — «Abonement» uchun. Misol. Talabalar uchun mo‘ljallangan, amal qilish muddati 1 oy va qatnovlar soni 40 tagacha bo‘lgan imtiyozli chiðta 34 tarif rejasiga ko‘ra amal qiladi. Nafaqaxo‘rlar uchun mo‘ljal- langan, bir martalik chiðta tarifidan 50% li chegirma nazarda tutilgan elektron hamyon 14 tarif rejasiga ko‘ra amal qiladi. Qatnovlar soni cheklanmagan, lekin 1 oygacha beriladigan chiðta 56 tarif rejasiga ko‘ra amal qiladi. |
