Axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali "kompyuter injiniring" fakulteti

2. Tizimli tahlil 
Tizimli tahlil - bu tadqiqot savoliga javob olish uchun aniq belgilangan 
usullardan foydalanishni o'z ichiga olgan qat'iy jarayondir. Tizimli sharhlarning bir 
nechta turlari mavjud, jumladan, ko'lamli sharhlar, tezkor sharhlar, rivoyatli 
sharhlar, meta-tahlillar va aralash usullar/aralash tadqiqotlar. Tizimli tahlil tadqiqot 
jarayoni odatda tadqiqot savolini ishlab chiqish va tasdiqlash, mezonlarni 
shakllantirish, qidiruv strategiyasini yaratish, tegishli adabiyotlarni qidirish, topilgan 
adabiyotlar sifatini baholash, to'plangan ma'lumotlarni tahlil qilish va natijalarni 
sharhlash kabi bosqichlarni o'z ichiga oladi. 
Tizimli tahlil – har xil tabiatga va tavsifga ega boʻlgan hodisalar va jarayonlarni, 
fanlararo muammolarni oʻrganish va bayon etish uchun kerak boʻladigan 

---

tushunchalar, jarayonlar va texnologiyalar toʻplamidir. Bu toʻplam shunday 
tizimlarni tadqiq qilishning usullari, metodlari, umumiy qonunlarini oʻz ichiga oladi. 
Bu, nazariya va amaliyotning murakkab, koʻpincha toʻlaaniq boʻlmagan, 
muammolarini oʻrganish metodologiyasidir. Fanning predmet sohasiga tizimli 
jarayonlarning predmetli aspektlarini va predmetli jarayonlar va hodisalarning 
tizimli jihatlarini oʻrganuvchi fan boʻlimi kiradi. Bu ta‘rifni predmet sohasining 
tizimli ta‘rifi deb hisoblash mumkin. Fikrlashning alohida turi, jarayon, hodisaning 
mohiyatini bilish bilan birga, balki ularni boshqara olishni ham xohlovchi tahlilchiga 
xos tizimli fikrlashdir. Ba‘zida uni analitik fikrlashga tenglashtiradilar, ammo bu 
tenglashtirish toʻliq ma‘noda emas. Tafakkur analitik boʻlishi mumkin, tizimli 
yondoshish esa, tizimlar nazariyasiga asoslangan metodologiyadir. Tizimli tahlilda 
predmetli (predmetga yoʻnaltirilgan) fikrlash – bu xususiy va umumiy voqyealar va 
hodisalar qatorida, bir maqsadga yoʻnaltirilgan holda (odatda, oʻrganish maqsadida) 
sabab-oqibat aloqalarini va qonuniyatlarini topish, aniqlash va faollashtirishga 
yordam beruvchi metod (prinsip)dir. Koʻp hollarda bu tizimlarni tadqiq qilishning 
metodikasi va texnologiyasidir. Ilmiy bilim sifatida tizimli tahlilning zaruriy 
atributlari (tashkil etuvchilari) deb quyidagilarn hisolash mumkin: - predmet 
sohasining mavjudligi – tizimlar va tizim protseduralari; 14 - tizimning umumiy 
xossalari va atributlarini aniqlash, tizimga solish, bayon etish; - bu tizimlarda 
qonuniyatlar va invariantlarni aniqlash va bayon etish; - tizimlarni, ularning tabiatini 
va atrof-muhit bilan aloqasini oʻrganish uchun qonuniyatlarni faollashtirish; - 
tizimlar haqidagi bilimlarni jamlash, saqlash va faollashtirish (kommunikativ 
funksiya). 
Tizimli tahlil fani tadqiqot fanlari boʻlgan: tizimlar nazariyasi, tizimli 
yondashuv, sistemotexnika, kibernetika, operatsiyalar tadqiqoti va shu kabi maxsus 
fanlar qatorida oʻzining falsafiy - uslubiy va ilmiy - rasmiy usullari va modellariga 
ega. Tizimlar nazariyasi koʻproq falsafiy tushunchalar va yuqori sifatli gʻoyalar va 
falsafaga yaqinroq boʻlsa, aksincha, operatsiyalar tadqiqoti, tizim uskunalari, 
kibernetikani oʻrganish mukammal ilmiy apparatlarga ega boʻlsada, ammo nisbatan 
kamroq unumdorlikka va katta noaniqliklarga hamda faol elementlar bilan 
murakkablashtiruvchi vositalarga ega. Muammo (vazifa) matematika yoki maxsus 
fanlar individual usullari bilan bog'liq boʻlgan hollarda, ularni qoʻllash uchun ehtiyoj 
paydo boʻladi. 
Muammo (qadimgi yunoncha - πρόbληma) keng ma’noda oʻrganish, hal qilishni 
talab qiladigan murakkab nazariy yoki amaliy masala; fanda - har qanday 
hodisalarni, obyektlarni, jarayonlarni tushuntirishda qarama -qarshi pozitsiyalar 
koʻrinishida harakat qiladigan va uni hal qilish uchun adekvat nazariyani talab 
qiladigan qarama-qarshi vaziyat; Hayotda muammo odamlar uchun tushunarli 
shaklda tuzilgan “Men nimani bilaman, qanday bilmayman”, ya’ni nimani olish 
kerakligi ma'lum, lekin buni qanday qilish kerakligi noma’lum[4]. 
Tizimli tahlil – bu yirik koʻlamdagi murakkab masalalarni yechish 
metodologiyasi boʻlib, tizimlar nazariyasi gʻoyalari va uslublariga asoslangan 
tizimli yondashuvni aniq amalga oshirish, uni takomillashtirish maqsadida har xil 
murakkab tizimlarning ishlash jarayonini oʻrganish uchun foydalaniladigan ma‘lum 
usul va uslublar toʻplami hisoblanadi.

---

Tizimli tahlil har xil fanlarda, tizimlarda foydalanish uchun quyidagi tizimli 
metodlarni va protseduralarni beradi: 

mavhumlash (abstraktlashtirish) va aniqlash (konkretlashtirish);

analiz va sintez, induksiya va deduksiya;

formallashtirish va aniq (konkret)lashtirish;

kompozitsiya va dekompozitsiya;

chiziqli koʻrinishga keltirish va chiziqli boʻlmagan tashkil etuvchilarni ajratish;

tasnif (struktura)lash va qayta tasniflash (restrukturlash);

reinjiniring;

algoritmlash;

modellashtirish va tajriba (eksperiment) oʻtkazish;

dasturli boshqarish va yoʻnaltirish;

tanish va oʻxshatish (identifikatsiya);

qismlarga boʻlish (klasterizatsiya) va sinflash;

ekspertli baholash va testlash;

verifikatsiya

va boshqa metodlar hamda protseduralar.
Bular haqida keyingi mavzularda toʻliqroq toʻxtalib oʻtiladi. Hozir esa tizimli 
tahlilning asosiy metodlaridan bo‘lgan sintez, analiz va dekompozitsya haqida 
tushunchalarni keltiramiz. 
1-rasm. Muammoli vaziyatni hal qilishda tizimli yondashuv 
Tizimli tahlil usullari muammoni shakllantirish, maqsadlarni aniqlash, 
muammolarni hal qilishning alternativ usullarini taklif qilish, har bir variant uchun 
noaniqlik koʻlamini aniqlash va turli xil ishlash mezonlari variantlarini taqqoslash, 
shuningdek qarorlar va tegishli tashkiliy vazifalarni qabul qilishga qaratilgan. 
Umuman olganda, mavjud tizim va uning ishlash jarayonini koʻrib chiqishda 
muammoli vaziyat mavjud vaziyat bilan talab qilinadigan holat oʻrtasidagi 

---

nomuvofiqlik sifatida aniqlanadi. Muammoli vaziyatni hal qilish uchun tizimni 
qismlarga ajratish, analiz va sintez qilish usullaridan foydalangan holda tizimli 
oʻrganish amalga oshiriladi. Tizimni modellashtirish, ya‘ni tizimni model 
koʻrinishida amalga oshirish muammoli vaziyatni bartaraf etish darajasini baholash 
imkonini beradi. Tizimli tahlil doirasida qoʻllaniladigan muammoli vaziyatlarni hal 
qilishning umumiy yondashuvi 1-rasmda keltirilgan[2]. 
Tizimli tahlilning asosiy usullari soddalashtirilgan shaklda mos keladigan 
protseduralar (1-jadval) 
1-jadval. Tizimli tahlil metodlari