Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

14. HTML – gipermatnli belgilash tili 
1989-yilda Tim Berners-Li Yuqori Energiyalar Xalqaro markazi 
(CERN) rahbariyatiga o„zining World Wide Web (WWW) deb nomlangan 
taqsimlangan gipermatnli tizimi loyihasini taklif qildi. Bunda birlamchi 
g„oya gipermatnli navigatsion tizim yordamida CERNning barcha 
axborot manbalari to„plamini yagona axborot tizimiga birlashtirish edi. 
Texnologiya shunday samarali bo„ldiki, jahonda eng ommaviy bo„lgan 
global axborot tizimining rivojlanishiga turtki bo„ldi. Internet global 
kompyuter 
tarmog„ini yaratish asosan uchta asosiy axborot 
texnologiyalariga tayanadi: elektron pochta (e-mail); faylli arxivlar 
FTP; World Wide Web. 
Hozirgi kunga kelib so„nggi keltirilgan texnologiya birinchi o„ringa 
ko„tarilib bormoqda. World Wide Web texnologiyasining muvaffaqiyati 
ikki asosiy omil bilan belgilanadi: soddalik va Internet asosi bo„lgan 
TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet Protocol – uzatishlarni 
boshqarish protokoli / Internet protokoli) tarmoqlararo almashinuv 
protokollari oilasini qo„llash. 
Amaliy jihatdan, tarmoqning barcha foydalanuvchilari o„zlarini bir 
vaqtda xalqaro to„rda chop qilingan axborot materiallarining yaratuvchi 
va 
o„quvchi 
hisoblanadilar. 
Internetning 
ommaviylashuvi 
foydalanuvchilarga turli tarmoq manbalariga kirish uchun sodda 
zamionaviy interfeys taqdim etgan birinchi tarmoq texnologiyasi World 
Wide Web ning yuzaga kelishi bilan bog„liq. WWWni qo„llashning 
soddaligi va qulayligi undan foydalanuvchilar sonining ortishiga olib 
keldi va o„z navbatida tijorat faoliyati bilan shug„ullanuvchi 
tashkilotlarning e‟tiborni jalb etdi. So„ngra, foydalanuvchilar sonining 
ortishi jarayoni juda tezlashib ketdi va hozirda ham ortib bormoqda. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

158 
Texnologiya boshlang„ich bosqichda juda sodda edi. Gap shundaki, 
texnologiyaning turli tashkil etuvchilarini ishlab chiqishda (HTML 
(HyperText Markup Language) – gipermatnli belgilash tili, HTTP – 
gipermatnli axborotlarni almashish protokoli, CGI amaliy dasturiy 
ta‟minotni ishlab chiqish va boshqalar) axborot manbalari mualliflari 
malakasi 
va 
ularning 
hisoblash 
texnikasi 
vositalari 
bilan 
ta‟minlanganliik darajasi minimal bo„ladi, deb qaralgan edi. 
World Wide Web taqsimlangan gipermatnli tizimini yaratish 
texnologiyasining asosiy tashkil etuvchilaridan biri chop qilish 
hujjatlarini belgilash tili standarti – SGML (Standard Generalised 
Markup Language, umumlashgan standart belgilash tili) asosida Tim 
Berners-Li tomonidan ishlab chiqilgan HTML gipermatnli belgilash tili 
bo„ldi. 
Tilning birinchi talqini (HTML 1.0) uning imkoniyatlarini bayon 
etuvchi tavsifiy xarakterga ega bo„lgan tilni taqdim etishga 
yo„naltirilgan edi. Ikkinchi talqini (HTML 2.0) tilning konstruksiyalaridan 
foydalanish amaliyotini o„z ichiga olgan. ++ (HTML++) talqini tilning 
teglari to„plamini kengaytirgan holda ilmiy axborot va jadvallarni 
tasvirlashning yangi imkoniyatlarini taqdim etdi. HTML 3.2 talqini barcha 
kiritilgan yangiliklarni mavjud bo„lgan amaliyot bilan moslashtirdi va 
tartibladi. HTML 3.2 jadvallardan foydalanish Java tili kodlarini bajarish, 
grafikaning matn bilan bog„lanishini ta‟minlash, hamda yuqori va quyi 
indekslar (ko„rsatkichlar) ni tasvirlash imkonini berdi. 
World Wide Web Consortium (W3C) – xalqaro tashkilot, HTML yangi 
talqinlarining bayonlari hujjatlarini tayyorlash va tarqatish bilan 
shug„ullanmoqda. Hozirda HTML 4.01 talqini materiallari chop qilindi. 
HTML ning avvalgi talqinlarida mavjud bo„lgan imkoniyatlari (matnni 
belgilash, mul‟timedia, gipermatnli bog„lanishlar yaratish) bilan birga 
mul‟timedia bilan ishlash bo„yicha qo„shimcha vositalar, dasturlash 
tillari, 
stillar 
jadvali, 
tasvir 
va 
hujjatlarni 
chop 
qilishning 
soddalashtirilgan vositalari kiritilgan. Website sahifalarini ko„rish 
ssenariysini boshqarish uchun (WWW texnologiyasida bajarilgan 
gipermatnli berilganlar bazasi) dasturlash tillaridan foydalanish mumkin, 
masalan, JavaScript, Java va VBScript. 
HTMLning murakkablashishi va dasturlash tillarining yaratilishi 
natijasida Web-bo„g„inlarni yaratish yuqori malakali mutaxassislarning 
ishiga aylandi. Internetning imkoniyatlari HTML tili asosiga ega bo„lgan 
foydalanuvchilarga katta harajatlarsiz o„z Web-bo„g„inlarini yaratish va 
joylashtirish imkoniyatini beradi. 
Yakuniy hujjat o„z ichiga turli-tuman belgilarni, illyustratsiyalarni, 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

159 
audio- va videoparchalari olishi mumkin. Bundan tashqari, til tarkibiga 
turli darajadagi sarlavhalarni yaratish, shriftli belgilashlar, turli 
ro„yxatlar, jadvalar, fayllar va boshqa axborot manbalari (gipermatnli 
murojaatlar) o„rtasidagi bog„lanishlar uchun rivojlangan vositalar 
kiritildi.