Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

4-§. Axloq falsafasi
Har bir olingan shaxs va jamiyat qadriyatlari tizimida axloы muhim o‘rin tutadi. Ijtimoiy falsafada axloq ijtimoiy ongning shunday shakli sifatida tushuniladiki, unda ayrim olingan kishilar, ijtimoiy guruhlar va umuman jamiyatning axloqiy tasavvurlari, odamlar xatti-harakatining me'yorlari va baholanishi o‘z ifodasini topadi.

Axloq mohiyatini tushunishda ushbu tushunchaga ma'no jihatdan yaqin bo‘lgan, ammo ba'zi belgilari bilan farqlanadigan – «odob» va «etika» tushunchalarining nisbatini aniqlash juda muhimdir. Agar axloq tushunchasi ostida ko‘pincha ijtimoiy ong shakli (ya'ni anglangan me'yorlar va qoidalar) anglashilsa, odob xushxulqlik me'yorlar va qoidalar amal qilishining jonli sohasini o‘zida mujassam ettiradi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, odob doirasi kishilar orasidagi o‘zaro munosabatda ularning voqyey hayotdagi aloqalarini tashkil etadi. Etika deb shunday falsafiy sohani aytishadiki, u inson faoliyatining, odobi va axloqiy me'yorlarini o‘rganadi.

«Axloq», «odob» va «etika» tushunchalarining farqi yetarli darajada oshkordir. Ammo kundalik hayotda, har kungi aloqalarda mazkur tushunchalar ko‘pincha sinonimlar sifatida qo‘llaniladi. Masalan, birgina xatti-harakatni «axloqsizlik», «badxulqlik», «adabsizlik» deb aytish mumkin.

Axloq, odob, etika haqidagi falsafiy tasavvurlarning tarixiy taraqqiyotida juda ham xilma-xil nazariy va uslubiy yondoshishlarni topish mumkin.

Axloq eng qadimgi ijtimoiy hodisalardan biridir. Uzoq vaqtlar davomida u jamiyatda yagona tartibga solib turuvchilik vazifasini bajarib keldi.

Axloq qaysi vaqtda shakllanganligi haqida turli tuman nuqtai nazarlar mavjud. Nima bo‘lganda ham, u ibtidoiy jamiyatdayoq paydo bo‘lgan. Axloq shu vaqtda paydo bo‘ldiki, unda inson nima bor-u, nima bo‘lishi kerakligini farqiga borgan edi. Eng qadimgi zamonlardan boshlab barcha falsafiy ta'limotlar ko‘proq yoki ozroq darajada tartibga keltirilgan axloqiy qarashlar tizimini albatta o‘zida mujassamlashtirgan edi.

Axloq va odob haqidagi ta'limot Sharq falsafasining ko‘pchilik maktab va yo‘nalishlarida muhim o‘rin tutadi. Masalan, Zardushtiylik o‘zida shunday axloqiy talablarni mujassamlashtirganki, unga binoan kishilar bir-birlari bilan tinchlik va osoyishitalikda ahllik bilan yashashlari, o‘z yaqinlariga xayrixohlik kursatishlari, zaruriyat va xavfli vaziyatlarda bir-birlariga yordam berishlari, yomonlik, shafqatsizlik, mag‘rurlik, zo‘ravonlik, o‘zboshimchalik, hasad va tuhmatga qarshi kurash olib borishlari, g‘azab va hokazolarga berilmasliklari lozim bo‘lgan.

Axloq masalalariga xitoy va hind falsafasida ham katta e'tibor qaratilgan. Masalan, konfutsiychilikda axloqiy qoidalar, me'yorlar va boshqarishni tartibga solib turishga asosiy e'tibor qaratilgan. Qat'iy axloqiy talab manbalari quyidagi so‘zlarda o‘z ifodasini topgan: «har bir kishini o‘zingni hurmat qilgandek, hurmat qil, o‘zingga nimani ravo ko‘rishni xohlasang, boshqalarga ham shuni ravo ko‘rki, ular ham bizga shunday munosabatda bo‘lsinlar, bundan yuksakroq hyech narsa yo‘q» (Konfutsiy).

Vedalar falsafasi nuqtai nazaricha, eng muhim narsa – bu ezgu ishlar, to‘g‘ri xulq-atvor, kamtarona hayot tarzidir. Faqat shundagina yuksak axloqli kishi o‘zining karmasini o‘zgartirishi mumkin. Buddaviylik insonning bosh maqsadini azob-uqubatdan qutilish deb e'lon qildi, bunga esa, shundagina erishish mumkinki, agar to‘g‘ri xatti-harakatni, to‘g‘ri gapirishni, to‘g‘ri hayot kechirishni va hokazolarni o‘z ichiga olgan «to‘g‘ri yo‘l»dan og‘ishmay borilsa. Ana shu hind axloqiy falsafiy an'anasini bilish orqaligina buyuk mutafakkir M.Gandining quyidagi so‘zlarini tushunish mumkin: «qachon harakat qilishni va qachon xatti-harakatlardan tiyilib turishni bilmoq lozim. bunday sharoiitlarda harakat va faoliyatsizlik bir-biriga qardosh bo‘lib, bir-biriga hyech ham qarama-qarshi turmaydi».

Suqrot, Aflotun, Arastu, Epikur, Mark Avreliy, Seneka va boshqa qadimgi dunyo mutafakkirlari axloq falsafasi rivojiga muhim hissa qo‘shdilar. Suqrot fikrcha, axloq asosini u yoki bu axloqiy ko‘rsatmalarga tashqi tomondan rioya etish emas, balki ularning zarurligini tushunish tashkil etadi. Chuqur bilimlarga ega bo‘lish va o‘z-o‘zini bilish insonga xushxulq bo‘lish imkoniyatini beradi. Ana shu yerdan Suqrot shiorining manbasi kelib chiqadi: «O‘z-o‘zingni bil».

Aflotun va Arastu axloq falsafasining muhim tarkibiy qismi bo‘lgan baxt-saodat va ezgulik haqidagi ta'limotni ishlab chiqdilar. Aflotun falsafasiga ezgulik kishilik dunyosida o‘z xususiyatini ezgulik tushunchasiga nisbatan oliyroq bo‘lgan, g‘oyalar dunyosidan orzudagi mohiyatlar ihromining cho‘qqisida turgan baxt-saodat g‘oyasidan cho‘michlab oladi. Arastu esa ezgulikni insonning o‘z ruhiga xos bulgan xususiyat sifatida qarab chiqadi. Ezguliklarni tabaqalashtirishda Aflotun eng yuksak o‘rinni adolatga ajratadi: «Adolat – bu ulug‘ ruhlarning ezguligidir», «jasorat va kamtarinlikdan uchinchi ezgulik bo‘lgan adolat kelib chiqishi mumkin».

Epikur ajoyib axloqiy-falsafiy ta'limot yaratdi. Bu ta'limotda bosh o‘rinni inson baxt-saodati mavzusi egallaydi. Epikur inson baxt-saodatning asosi sifatida huzur va lazzatni asoslashga qaratilgan «gedonizm» nazariyasining ijodkoridir. Bunda huzur va lazzatlanish biologik ehtiyojlarini va havaslarni qondirishdangina iborat emas. Faylasuf doimo qayd etgan ediki, agar inson oqilona, axloqan va adolatkorona yashamasa, u baxtli bo‘lishi mumkin emas.

Axloq falsafasi tarixida muhim o‘rinni Musulmon sharqi mutafakkirlarining g‘oyalari tashkil qiladi. Forobiy uchun axloq – bu insonning jamiyat a'zosi sifatidagi axloqiy xatti-harakatlari to‘g‘risidagi bilimdir. Axloq, odoblik jamiyatni takomillashtirish va baxt-saodatga erishish, ravnaq va umumiy ezgulikka erishish garovidir. Beruniy adolatni bosh ezgulik hisoblab, qayd etgan ediki, «tenglik joriy etilgan joyda ochko‘z hissiyotlar va g‘am-alam barham topadi»³⁹⁴. Sharqning axloqiy-falsafiy ta'limotida muhim o‘rinni Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u bilig» asari egallaydiki, u turkiy tilda o‘rta asrlarda yaratilgan eng yirik dunyoviy adabiyot yodgorliklaridan biridir. U axloqiy-tarbiyaviy, ya'ni axloqiy nasihatlar xususiyatiga ega. Kitobning o‘zini nomini «Baxt-saodatga eltuvchi bilim» deb tarjima qilish mumkin. Asosiy diqqat-e'tiborni Yusuf inson ma'naviy kamolotiga qaratadi. U qayd etgan edi: «Kimning xatti-harakati yaxshi va fe'lu-xuyi to‘g‘ri bo‘lsa, u o‘z maqsadiga erishadi va unga baxt-saodat kulib boqadi»³⁹⁵.

Jahon axloq falsafasidagi haqiqiy burilish yevropada Uyg‘onish davrida yuz berdi. «Uyg‘onish davri falsafasi axloqiy me'yorlarning paydo bo‘lishi masalasini kun tartibiga qo‘ydi. Shuning uchun birinchi o‘ringa ilgarigidek, ezgulik nima degan masala emas, balki boshqasi, axloqiylikning o‘zi nima va u qanday maqsadlarga xizmat qiladi, degan muammo qo‘yiladi»³⁹⁶. Ko‘pchilik mutafakkirlar bu masalalarga o‘z javoblarini berishga harakat qildilar. P.Beyl (1647-1706) fikricha, axloq asosida tabiiylik yotadi: «aql qoidalariga asoslangan va insonning yaxshilikka bo‘lgan tabiiy ishtiyoqidan kelib chiqadigan axloqdan boshqa, axloq yo‘qdir». B.Paskal (1623-1662) axloq asoslarini inson tafakkuridan qidirishni tavsiya etadi: «Bizning barcha obro‘-e'tiborimiz shundaki, biz fikrlashga qodirmiz. Shunday ekan, to‘g‘ri fikrlashga harakat qilishimiz kerak: axloq asosi esa ana shundadir». Bu yerda yana bir muhim jihat shundaki, ko‘pchilik mutafakkirlar axloqni siyosatdan ajratishga bo‘lgan urinishni zarurli ekanligini tushundilar: «Dunyoda qachonlardir yo‘l qo‘yilgan eng holakatli xato – bu siyosiy fanlarni axloqiy fanlardan ajratishdir».(P.Shelli), «Siyosatda yaxshi bo‘lgan narsa, axloqda yomon bo‘la olmaydi» (I.Bentam).

Axloq falsafasi haqidagi asosiy ta'limot I. Kantning ijodiy merosi, ayniqsa uning «Sof aqlni tanqidi», «Amaliy aqlning tanqidi» kabi asarlaridir. O‘lmas falsafiy hikmatlarga aylangan ko‘plab o‘z ifodasini topgan fikrlar aynan Kantga taalluqlidir: «Shunday qilginki, sening shaxsiy xatti-harakating boshqalar fe'lu atvori uchun qoidaga aylansin», «Axloq biz o‘zimizni baxtli hisoblashimiz lozimligi haqidagi ta'limot emas, balki, biz qanday qilib baxt-saodatga loyiq bo‘lishimiz to‘g‘risidagi ta'limotdir», «Axloq ishonch falsafasidir».

Kant uchun har bir alohida olingan ozod inson, kimlardir tomonidan o‘rnatilgan me'yorlarga ko‘r-ko‘rona ergashuvchi, oddiygina axloq ob'ekti emas. Inson – axloq sub'ekti bo‘lib, tanlash erkinligiga, axloqiy kamolotga, xulq-otvordan xohlaganini qabul qilishga qodir bo‘lgan zotdir. Ammo ozodlik hamma vaqt burch hissi bilan qo‘shib olib borilishi lozim.

XIX-XX asrlardagi falsafiy ta'limotlardan axloqiy muammolarga eng ko‘p e'tibor qaratganlar personalizm, «hayot falsafasi», ekzistensializm va boshqalar edi. Personalizm nuqtai nazaricha, shaxslarning o‘z-o‘zlarini axloqiy kamolot sari yo‘llashi to‘la ijtimoiy uyg‘unlikka olib kelishi mumkin. Nemis personalizmi asoschilaridan biri M.Sheler (1874-1928) fikricha, insonda ikki bir-biriga qarshi bo‘lgan ibtidoning kurashi: axloqiylik va «hayot kuchi» yuz beradi. Inson birinchisiga yoki ikkinchisiga intilishi mumkin. Muammo shundaki, inson qanchalik axloqiy, ma'naviy jihatdan boy bo‘lsa, u shunchalik «hayotiy kuch» jihatidan zaif bo‘ladi.

F.Nitsshe «hayot falsafasi» ning eng yorqin vakillaridan biridir. Shelerdan farqli o‘laroq, u o‘zining butun kuchi va oshkoraligi bilan «hayot kuchi» (vitalizm)ni targ‘ib qilib, ma'naviy qadriyatlar va axloqsizlikka mensimaslik bilan qaraydi.

Ekzistensializm ta'limoti amalan butunlay axloqiy muammoga bag‘ishlangan. Bu ushbu falsafiy yo‘nalishning kelib chiqish davri bilan bog‘liqdir: birinchi jahon urushining oxiri va ikkinchi jahon urushining arafasi. Insoniyatning barcha muammolarining keskinlashuvi (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va hokazo) axloqiy masalalarda o‘z ifodasini topmasdan iloji yo‘q edi. Ekzistensializm o‘z manbasini shu yerdan olib, hayot ma'nosi, vino, xavfxatar, haqiqat, adolat, bema'nilik, isyon, ozodlik va boshqa shu kabi muammolarga katta qiziqish bilan yondashadi. Ekzistensializmda axloqiy tanlash muammosi haqiqatan ham har tomonlama xususiyat kasb etdi. Yirik fransuz ekzistensialisti J.P.Sartr (1905-1980) yozgan edi: «Mavjud bo‘lish uchun inson biror narsani tanlashi lozim, ichki tomondan ham, tashqaridan ham unga biror narsa kelmaydiki, uning uchun uni qabul qilishgina qolgan bo‘lsin. Inson butunlay va qaytarilmas darajada shunga mustahaq etilganki, u o‘z mavjudligini eng mayda juz'iy qismlarigacha juda ham zaruriy tarzda o‘zi yaratishi kerak».

XX-XXI asrlar orasi faqat siyosiy, bilish va boshqa jihatlardangina emas, balki ma'naviy-axloqiy muammolardagi yangi yo‘nalish va yondoshishlarning shakllanishi jihatidan ham haqiqatan burilish nuqtasi bo‘ldi. Jumladan, biologik axloq, tabiat axloqi, ekologik axloq va shu kabi yo‘nalishlar shakllandi. Shunday qilib, axloqiy mas'uliyat doirasining kengayishi yuz berdi. Masalan, biologik axloq ta'limotining asoschilaridan biri bo‘lgan ingliz faylasufm R.Atfild hyech bir istesnosiz barcha yirik mavjudotlarni axloqiy maqomga ega qilib qo‘yadi. «er yuzi axloqi» ta'limotining asoschilaridan biri O.Leopold undan ham o‘zib ketadiki, uning fikricha, faqat biologik ob'ektlargina emas, balki ekologik tizimlar ham, biosfera, yer yuzi ham yo‘laligicha axloqiy maqomga egadirlar.

Axloq falsafasida yangi yo‘nalishlarning shakllanishi, hali unda an'anaviy ma'naviy-axloqiy muammolarga qiziqishning barham topishi ma'nosini anglatmaydi. Ezgulik va illatlar, hayot va o‘lim, yaxshilik va yomonlik, to‘g‘rilik va egrilik, ulug‘vorlik va pastkashlik, altruizm va xudbinlik – bu va boshqa ko‘plab masalalar asrlar davomida insoniyatning eng asl aql egalarini, faqatgina faylasuflarnigina emas, doim qiziqtirib kelgan.

Mustaqil O‘zbekistonning milliy g‘oyasini shakllanishi va rivoji do‘stlik, xayrixohlik, mehr-shafqat, mehnatsevarlik, poklik, kattalarga hurmat, bag‘ri kenglik, ma'rifatparvarlik kabi axloqiy qadriyatlar bilan bog‘liqdir³⁹⁷. Jamiyatning haqiqiy gullab-yashnashi, taraqqiyoti faqat shundagina mumkinki, agarda unda ma'naviy-axloqiy asos mustahkam o‘rnatilgan bo‘lsa.

Ushbu paragrafni A. Eynshteyning so‘zlarini keltirish bilan tugallash maqsadga muvofiqdir: «Oxir oqibatda insoniy qadriyatlarning barchasini asosida axloqiylik yotadi».
5-§. San'at falsafasi
San'atni atrofdagi vaqyeylikni badiiy vositalar orqali bilish va o‘zlashtirishga qaratilgan inson ma'naviy faoliyatining o‘ziga xos sohasi sifatida ifodalash mumkin. San'at ijtimoiy hodisa sifatida insonning oliy ehtiyojlaridan biri bo‘lgan –uning go‘zallikka bo‘lgan ehtiyojini qondirishga qaratilgan.

San'at tushunchasiningzini xilma-xil ma'nolarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Eng ko‘p darajadagi umumiy ifodada san'at ma'nosi ostida har qanday mohirlikning oliy darajasi tushuniladi, ya'ni biror narsani o‘quv bilan mohirona bajarish (faoliyatning har qanday shakligiga nisbatan «mohir» tushunchasi shundan olingan: mohir usta, mohir tarbiyachi va hokazo). Inson faoliyati qanchalik darajada xilma-xil turlarga bo‘linganligiga qarab, san'at tushunchasi hakm shunchalik o‘zgarib bordi. Vaqti kelib san'at go‘zallik va nafosat qonunlariga ko‘ra, insonni o‘rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhitni qayta o‘zgartirishga qaratilgan insonning ijodiy faoliyati bilan tenglashtirila boshlandi.

Ijtimoiy amaliyotning o‘ziga xos maxsus ko‘rinishi o‘zining xilma-xil ko‘rinishlarining barchasiga ega bo‘lgan bevosita badiiy ijoddir: rassomlik, haykaltaroshlik, me'morchilik, musiqa, teatr, kino va boshqalar. Aynan badiiy jarayondagina muayyan ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan, qaytarilmas muallif xususiyatidan kelib chiqadigan san'at asarining o‘zi paydo bo‘ladi.

San'at ijtimoiy ongning asosiy namoyon bo‘lishining biridir. Shuning uchun falsafiy jihatdan san'at ko‘pincha estetik (badiiy) ong sifatida talqin qilinadi. Biroq badiiy ong bilan bir qatorda san'at o‘ziga badiiy faoliyatni – badiiy qadriyatlar ishlab chiqarish faoliyatini va uning mahsuloti sifatida – badiiy asarlarni qamrab oladi.

San'at falsafasi sohasidagi hozirgi zamon tadqiqotlarining asosiy yo‘nalishi san'atning shaxsga badiiy-estetik ta'sirining imkoniyatlari bilan belgilanadi. San'at falsafasining tushunchaviy o‘zagining o‘zida mavjud bo‘lgan kuchli akseologiya (qadriyatlar haqidagi fanlar) qatlami unga inson bilimlarining barcha tizimlarida insonparvarona asos sifatida maydonga chiqishga imkon beradi.

San'at falsafasi o‘zining tajribaviy ozuqasini tarix, san'atshunoslik, etnografiya, dinshunoslik va hokazo kabi ilmiy mavzulardan oladi. Nazariy nusxalarni ishlab chiqish va tajribaviy ozuqani qayta ishlashda san'at falsafasi asosiy umumfalsafiy qoidalar, jamiyatshunoslik, psixologiya va boshqalarga tayanadi. Ilmiy tadqiqotlar amaliyotida san'atning turli ko‘rinish va shakllari, uning tarixiy va hozirgi zamon jihatlari o‘rganiladi, turli jamoaviy uyushmalar, etnik va ijtimoiy guruhlar san'ati tadqiq qilinadi, komparativistik uslublar, amaliy ijtimoiy hodisalar, psixoanaliz va hokazolardan faolona foydalaniladi. Biroq shuni esda tutmoq lozimki, san'at falsafasi – ijtimoiy fandir, ijtimoiy fanlarda esa ob'ektiv omillarning ahamiyati juda kattadir. Shu bilan ayni bir vaqtda san'atshunoslik gumanitar fandir, ya'ni unda sub'ektiv omillar ham katta o‘rin tutadilar.

Bu san'at falsafasi va san'atshunoslik bir-biriga qarama-qarshi degan ma'noni anglatmaydi. Aksincha, san'at falsafasi san'atshunoslik uning ixtiyoriga qo‘yishi mumkin bo‘lgan boy tajribaviy ozuqaga iloji boricha ko‘proq tayanishi lozim. San'at falsafasi ijtimoiy jamoaning tadrijiy rivojlanishi, o‘zaro ta'siri va ma'naviy sohaning rivojlanishini tasvirlash uchun bashorat qilish xususiyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.

San'at fenomenlarining ko‘plab miqdorda tasvirlanishi turli ijtimoiy jamoalarning ma'naviy qiyofasini nodirligini ko‘rsatdi. Ularning turli-tuman qiyofalari ortida qandaydir dunyoni inson tomonidan estetik vositalar orqali bilishning universal yo‘llari va turlari ochildi. San'atshunos qanday muayyan ta'limotni qo‘llab-quvvatlashidan qat'iy nazar, ayrim olingan san'at asarini (musiqaviy, rassomlik va hokazo) o‘rganishdan ilgarilab borib, ularni chuqurroq o‘rganish natijasida san'atning butun tizimini tadqiq qilish orqali san'at falsafasining cho‘qqisigacha ko‘tariladi.

San'at o‘ziga xos ijtimoiy hodisa bo‘lishi bilan birga, u bir qator vazifalarni bajaradi. Ular orasida eng muhim o‘rinni quyidagi vazifalar tashkil etadi:

1. 
   Estetik (nafosatli) vazifa – san'atning barcha vazifalaridan eng o‘ziga xosidir. U insonga go‘zallikni tushunish va qabul qilishga, butun dunyoni go‘zallik qonunlariga binoan baholashga imkon beradi. V.G.Belinskiy qayd etganidek: «Go‘zallik san'atning zaruriy shartidir, go‘zalliksiz san'at yo‘k va bo‘lishi ham mumkin emas».
   
2. 
   Bilish uchun xizmat qiladigan vazifa ijtimoiy ongning boshqa shakllari kabi san'atga ham xosdir. San'at uchun u bosh vazifa emas (masalan, fan uchun bo‘lganidek), ammo nima bo‘lganda ham, san'at asarlari jamiyat haqidagi axborotning qimmatli manbasi bo‘lib, uning ahamiyati fan ma'lumotlaridan kam emasdir. Masalan, XX asr boshidagi rus san'atining asarlari (rassomlik, teatr, adabiyot va boshqalar) o‘sha davrning ilmiy yoki falsafiy asarlaridan ko‘ra ijtimoiy jarayonlarni tushunish uchun juda ham ko‘proq ma'lumotlar beradilar. R.Vagner qayd etganidek: «San'at hamisha ijtimoiy tuzumni idrok uchun go‘zal ko‘zgu bo‘lib kelgan».
   
3. 
   San'atning tarbiyaviy vazifasi ham yetarli darajada oshkordir. Bu o‘z ifodasini san'at «hayot darsligi», «insonshunoslik» degan tushunchalarda kasb etadi, san'at ustalari esa «kishi ruhining injenerlari» unvonini oladilar. Haqiqatda ham, san'at individual olingan va ijtimoiy ongning shakllanishi va rivojida jiddiy ta'sirga ega bo‘lishga qodirdir. Markaziy Osiyolik ma'rifatparvar Abay Kunanboev qayd etganidek: «San'at hayot haqiqati bilan qo‘shilib ketgan chog‘dagina haqiqatan rostdir». O‘zining tarbiyaviy vazifasini bajarishda san'at ijtimoiy ongning boshqa shakllari bo‘lgan axloq, din, huquqiy ong bilan yaqindan bog‘langandir. Ana shu vazifasini qayd etib Xegel shunday degan edi: «San'at xalqlarning birinchi muallimi bo‘lib qoldi».
   
4. 
   San'atning lazzatbaxshlik vazifasi (yunoncha «gedone» - lazzat) insonga lazzat yetkazishga qodirligi bilan bog‘liqdir. San'at asarining tarbiyaviy va idrokiy ahamiyati qanchalik yuqori bo‘lsa, odatda uning lazzatbaxshlik ahamiyati ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Xegel fikricha: «San'atning haqiqiy o‘lmas asarlari barcha zamonlar osha xalqlarga yetib borib, ularga lazzat baxshida etadilar».
   
5. 
   Voqyeylikni aks ettirish vazifasi. Bu vazifaning o‘rni va ahkamiyatiga nisbatan turli nuqtai nazarlar mavjuddir. Ularning biriga ko‘ra, real voqyeylik borliq san'atdan ko‘ra yuqoriroq va ahamiyatliroqdir. Ya'ni san'atga faqat voqyeylikdan nusxa olingan, qalbaki o‘rin ajratiladi. Bunday nuqtai nazarni O.Balzak quyidagi so‘zlar bilan ifodalagan: «Tabiat haqiqati hyech qachon san'at haqiqati bo‘la olmaydi». Ikkinchi nuqtai nazar shundan iboratki, san'at voqyeylikka qaraganda qandaydir yuksakroq va go‘zalroq narsadir. Buni Volter qayd etgan edi: «San'atning sehri shundaki, u tabiatni to‘g‘rilaydi». Uchinchi nuqtai nazar shundan iboratki, san'at va voqyey borliq butunlay o‘zgacha, mustaqil, bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan hodisa sifatida qarab chiqiladi. Gyotening so‘zlari bilan aytganda: «San'at san'atligicha qoladi!».
   

Umuman, san'atni voqyeylikni aks ettirish vazifasi haqida gapirib, shuni qayd etmoq lozimki, shunday fenomenning borligini o‘zi juda ko‘p narsalar haqida hikoya qiladi. Mashhur shoirning so‘zlarini boshqacharoq ifodalab aytish mumkinki: «Agar san'at mavjud ekan, demak u nimalar uchundir kerak!».

6. San'atning kompensatorlik vazifasi shuning natijasida shakllanadiki, odamlarning bir qismi o‘zlarini o‘rab turgan ijtimoiy voqyeylikdan muayyan ruhiy noqulaylik sezadilar. Bejiz emaski, ko‘pchilik odamlar jamoaviy yoki yakka holda ko‘ngilli ravishda badiiy ijodning turli xillari (raqslar, ashula, musiqa, rassomchilik, haykaltaroshlik, teatr, rasm olish va hokazolar) bilan shug‘ullanadilarki, ular voqyeylikdagi qiyinchiliklarni yengiliga yordam berib, o‘zlarini ulardan xalos qilishga imkon beradi va e'tiborni boshqa narsaga qaratib, bo‘sh vaqtni madaniy o‘tkazishga imkon yaratadi.

San'at boshqa ijtimoiy vazifalarni ham bajarishi mumkin. Keskin o‘zgarishlar davrida san'atni o‘rnini qayta baholash qiyin ishdir. Jumladan, jamiyatning hozirgi o‘tish davri sharoitda, ya'ni bozor iqtisodiga asoslangan va huquqiy davlat barpo qilish davrida O‘zbekistonning san'at arboblari va muassasalarining mas'uliyati yuqoridir.

Faqat birinchi qarashdagina san'at va siyosat, san'at va mafkura bir-birlaridan uzoqdadirlar. Qandaydir g‘oya tashviq qilinishiga qarab insonparvarlik yoki insoniyatga qarshimi, axloqiymi yoki axloqsizlikmi, demokratikmi yoki ozodlikka qarshimi, shularga bog‘liq ravishda yangi ijtimoiy g‘oyalar shakllanadi.

XI Bo‘lim. DIN FALSAFASI
1 bob. DIN FALSAFASI FALSAFA ILMINING TARMOG‘I SIFATIDA
1-§. Din falsafasining mohiyati va tuzilishi
Din falsafasi dinga nisbatan falsafadir. U dinning ma'nosi va mazmunini, dinning insonning individual hayoti va ijtimoiy turmushidagi o‘rnini oydinlashtirish masalalari bilan shug‘ullanadi.

Falsafaning din bilan munosabatdoshligi, har ikkisining ijtimoiy ong va nazariy faoliyatning alohida shakli sifatida paydo bo‘lgan vaqtdan boshlab doimiy ravishda birga yashab kelayotgani falsafaning muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi.

Dinni tadqiq etish tarixan har doim falsafaning ob'ekti bo‘lib kelgan. Ilk davrlarga tatbiqan olganda din haqidagi ayrim falsafiy bilimlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi to‘g‘risida gapirish mumkin. Din falsafasining falsafa ilmining maxsus predmet sohasi sifatida shakllanib borishi XVSh –XIX asrlardayoq B. Spinoza, F. Shelling, G.Xegel, L. Feyerbax kabi faylasuflar, shuningdek F. Shleyermaxer, T.Til, S.Kerkegor va boshqa shu kabi ilohiyotchi olimlar yaratgan ilmiy manbalar samarasi o‘laroq amalga oshdi. XX asrda din muammolari turli falsafiy oqimlarning ko‘zga ko‘ringan namoyandalari asarlarida tadqiq etildi.

Falsafiy-diniy konsepsiyalar dinni zamonaviy falsafaning tegishli yo‘nalishlari nuqtai nazaridan - naturizm, materializm, ekzistensializm, pragmatizm, pozitivizm, tahliliy falsafa, neopozitivizm va boshqa shu kabilar, shuningdek zamonaviy sharq falsafasining turli maktablari nuqtai nazaridan talqin etadi. Hozirgi vaqtga kelib din falsafasi o‘zining muammolari, predmetiga ega bo‘lgan nisbatan mustaqil falsafa fani sifatida shakllandi³⁹⁸.

Din falsafasi – dinshunoslik bilan falsafaning to‘qnashadigan nuqtadagi ilmdir. U bir tomondan dinshunoslikning, ikkinchi tomondan falsafaning bo‘limidir.
2-§. Falsafiy dinshunoslik
Dinshunoslik ko‘ptarmoqli tadqiqot majmui, din tarixi, fenomenologiyasi, dinning turli ko‘rinishlarini tadqiq etuvchi, sintezga asoslangan fandir. Dinni turli aniq fanlar tadqiq etadi.U, shuningdek dinning o‘zining, ya'ni Xudoning haqiqatini ochish asosida dinni asoslashni maqsad qilib olgan konfessiyaviy dinshunoslikning tadqiqot ob'ektidir.

Din bilan fan nuqtai nazaridan shug‘ullanuvchi tarix, sotsiologiya, psixologiya, iqtisodiyot va boshqa shu kabi aniq fanlardan farqli ravishda falsafiy dinshunoslik dinni bir butun holda, mohiyat jihatidan, Inson – Olam munosabatlari, cheklilik va cheksizlik aloqasi rakursida ko‘rib chiqadi. Falsafiy dinshunoslik dinni inson hayotiy faoliyatining fenomeni, madaniyat fenomeni sifatida tadqiq etadi. Dinni o‘rganuvchi aniq fanlarga nisbatan falsafiy dinshunoslik metanazariya va metodologiya sifatida maydonga chiqadi.

Falsafiy dinshunoslik diniy (konfessiyaviy) dinshunoslikdan farqli o‘laroq, dinni falsafiy bilishning tabiati nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi. U ilohiy voqyelikning o‘zi bilan emas, balki diniy munosabatlar bilan, ya'ni insonning ilohiy voqyelik sifatida idrok etiladigan voqyelikka bo‘lgan munosabati bilan shug‘ullanadi. Aynan shu yo‘sinda tushuniladigan diniy munosabatlar, eng avvalo ularning ma'rifiy, kognitiv vazifalari falsafiy dinshunoslikning predmeti hisoblanadi.

Diniy falsafa dinga tatbiqan falsafa kategoriyalari va uslublaridan foydalangan holda, ontologiya, gnoseologiya, ijtimoiy falsafa g‘oyalarini aniqlashtiradi. Falsafiy dinshunoslikning vazifasi dinning mohiyati, tabiati, qimmati va vazifalasi bilan bog‘liq muammolarni tadqiq etishdan iboratdir.

Cherkov dinshunosligidan farqli ravishda, falsafiy dinshunoslik dinga nafaqat ijobiy nuqtai nazardan, balki tanqidiy, hatto nigilistik nuqtai nazardan ham yondashishi mumkin. Din falsafasi vujudga kelganidan buyon deyarli hamma vaqt dinni tanqid ostiga olib kelgan.