AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
ətə və iqtisadiyyata təsir edən şəxsiyyət amili
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ətə və iqtisadiyyata təsir edən şəxsiyyət amili, iqtisadi amill ər ― pul, rüşvət, korrupsiya, təbii resurslar və onlardan əldə edilən gəlirlərdən istifadə mexanizmi tədqiq edilir v ə müəllif öz yanaşma mövqeyinə görə şəxsi mülahiz ələrində yeni-yeni sualların, problemlərin yaran- masına bir növ şərait yaradır. Bəzi problemlər isə sanki «ezop» dilind ə qoyulur. Ona görə də müəllifin fikirləri ətrafında geniş diskussiya yarana bilər və gələcək tədqiqat- çılar üçün yeni-yeni problemlər meydana çıxa bilər. Bütün prosesl ərin, hadisələrin və siyasətin iqtisadiyyatdan, daha doğrusu, puldan asılılığı nəzəri cəhətdən təsdiq edilir. Müasir dövrd ə əksər problemlərin kökündə pul amili dayanır. Sanki pul diktator rolunu oynayır. Siyasi, iqtisadi, ideoloji, ail ə, vəzifə və s. – bütün bunlar pul üzərində qu- rulur v ə uyğun münasibətlər yaranır. «Müasir iqtisadiyyat» d ərsliyində yazıldığı kimi: müasir iqtisadi nəzəriyyə pul nə- z əriyyəsidir. Bu aydın məsələdir: müasir iqtisadiyyat – pul tə- s ərrüfatıdır; pul - hər hansı bir biznesin başlanğıcı və məqsədi- dir; pulun əldə olunması, xərclənməsi və yığılması – ailə iqtisa- diyyatının mahiyyəti məhz budur; bu qayğılar həm də hökumə- tin qayğılarıdır (pulu haradan götürmək və necə xərcləmək). Bir Pulun diktaturası
48 sözl
ə, müasir iqtisadiyyatı bilməkdən ötrü, pul haqqında geniş informasiyaya malik olmaq lazımdır. Pul b əşəriyyətin ən böyük ixtirasıdır; hələ qədimdə yara- nan pul bu gün d ə müəmmalıdır və qabaqcadan xəbər verilmə- y əndir. Məhz buna görə də pulun təbiətinin tədqiq edilməsi və onun iqtisadiyyata t əsiri indiyə qədər iqtisad elminin başlıca is- tiqam əti olaraq qalır 1 . Ukrayna iqtisadçısı, professor A.A.Mazaraki yazır: “Pul problemi q ədim dövrlərdən tədqiqatçıların diqqətini özünə cəlb edir. İqtisadi nəzəriyyənin çətin ki, elə bölməsi olsun ki, onun haq
qında puldan daha çox danışılsın və yazılsın. Bununla yanaşı, ç ətin ki, puldan başqa hər hansı bir məsələ haqqında bu qədər düzgün v ə bəzən tamamilə fantastik nəzəriyyələr formalaşdırıl- sın.” O, sözünə davam edərək göstərir ki, əgər daha geniş planda da nışsaq, pulun tədqiqi, mahiyyət etibarilə elə həyatın tədqiqidir. Çün ki pul insanın ona hansı münasibət bəslədiyindən asılı olma- yaraq, onun bütün h əyatına “nüfuz edir”. Çünki həyat – insanı və ya bütün elml əri maraqlandıran, onlar tərəfindən onun dərk edil- m əsi və bir tam kimi dünyanın tabe etdirilməsi üçün istifadə edi- l ən əsasdır (bazisdir). Pul fəlsəfəsi məhz həyatı və onun bütünlü- yü nü başa düşmək üçün öz diqqətini pul üzərində cəmləşdirir. 2
Biz is ə daha dərinə gedərək şərh edirik: pul – siyasətdir- mi, iqtisadiyyatdırmı, vəzifədirmi, ailədirmi, məhəbbətdir- mi, dostluqdurmu, yoldaşdırmı, namusdurmu, qeyrətdirmi, m ənəviyyatdırmı? Bir sözlə - bütün münasibətlərin əsa- sıdırmı? Bazar iqtisadiyyatı pul iqtisadiyyatıdırmı? Pul ya- şadığımız cəmiyyətdə bütün hadisə və proseslərdə diktator- durmu? Bütün bu ziddiyy ətli, paradokslu, təzadlı suallara cavab verm əyə çalışmışıq. Məhz sadalanan bu məsələlər,
1 Bax:
Современная экономика. Общедоступный учебный курс. Ростов Н/Д.: // Феникс, 1999, c. 611. 2 Bax: Mazaraki A.A. Ticar ət. Pul. Mentalitet. Bakı: “İqtisad Universiteti” N əşriyyatı, 2010, s. 355, 359 (rus dilindən tərcümə). Pulun diktaturası
49 probleml ər monoqrafiyanın yazılmasının aktuallığını do- ğurmuşdur. Bütün bunlar ilk baxışda əlaqəsiz, epizodik fikirlər, elm, bilik, iqtisadiyyat haqqında ayrı-ayrı seçmə fikirlərin toplusu kimi görün ə bilər. Müəllifin təsəvvüründə isə bu təqdim olunan kitabın məziyyətidir. Çünki, birincisi – bu fikirlər seçmə və müdrik fikirl ərdir, ikincisi, görünən əlaqəsizlik ümumiləşdirmə aparmaq z ərurətini (çoxfaktorluq hadisələrin əhatəli sintezini) ifad ə edir və bunu göstərmək üçündür. Girişin belə “qeyri-standartlığı”, basmaqəliblikdən uzaqlığı kitabın məzmunundan xəbər verir. Kitabda m əqsəd heç də ardıcıl determinizm deyil, yəni bəhs olunan probleml ər arasında mütləq səbəbiyyət əlaqəsi axtarmaq- dan ibar ət deyil. İndi bu metod arxa plana keçib. Elə qeyri-mən- tiqin uğur qazanması da bunun sübutudur. Burada əsas məqsəd iqtisadiyyatdakı bir çox problemlərə indiyədək az diqqət yetirilən v ə ya heç diqqət yetirilməyən müstəvilərdə baxmaqla yeni, müasir bir dünyagörüşünü, nöqteyi-nəzəri ortaya qoymaqdır. Məsələn, “iqtisadi siyas ətin effekti nədir və ümumiyyətlə varmı?”,“iqtisadi uzaqgör
ənliyin amilləri”,“iqtisadiyyat nə zaman demokratiya üçün şərt olur”,“rüşvət və korrupsiya doğurdanmı pulun funksiyasıdır” v ə i.a. bu kimi suallara kitabda cavab tapmaq olar. N ə üçün biz monoqrafiyanın adını “Pulun diktatura- sı” adlandırmışıq? Əlbəttə, bunun müxtəlif səbəbləri var- dır. Dünya təcrübəsi və gündəlik həyatımız göstərir ki, əm- t əə münasibətlərindən daha çox pul münasibətləri domi- nant lıq təşkil edir və bu münasibətlər demək olar ki, bütün sferalara güclü t əsir göstərməkdədir. Sanki indi, pulun tö- r ətdiyi fəsadlar pulun ənənəvi funksiyalarına yeni bir – “dik tatura” funksiyası əlavə etmişdir. Bu münasibətlərin intensivliyi v ə iyrəncliyi bir daha sübut edir ki, yaxın və uzaq g ələcəkdə pulun diktaturası daha geniş əhatə kəsb ed əcək, mütləq bir hala çevriləcək. Pulun diktaturası
50 Görünür bu diktatura g ələcəkdə istər-istəməz yenidən XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində cərəyan ed ən sosial inqilablara gətirib çıxara bilər. Biz bunu sosial inqilaba yenid ən qayıdış adlandırardıq. Kitabda müasir iqtisad elminin predmetin ə dair mövcud t əsəvvürlər heç də dəyişməz olaraq qəbul edilmir. Belə hesab edirik ki, ist ənilən təbii, sosial, ekoloji, bioloji, fiziki, kimyəvi, psixoloji, milli v ə digər amillər böyük təsir gücünə malik olub, iqtisadi amill ərə çevrilə bilər və hadisələrə təsir göstərər. Kitabı geniş mənada yazmaqda məqsəd insana xidmət göst
ərməkdir. İnsanlığın tarixi vəhşilikdən (40 min il əvvəl) müasir sivilizasiyaya g əlib çıxır. Lakin hələ də yetkinlikdən, da xili saflıqdan uzaq olan insanlar çoxdur. İnsanlığın çətin yolu mütali ədən keçir. Görünür Bəhmənyar elə buna görə deyib: “El
dav
ranışlara nail olmaqla inkişaf edə bilərik. Çox ist
ərdik ki, kitab bu ümumbəşəri ehtiyaclara, hisslə- r ə, borclara azacıq da olsa xidmət edə bilsin. Müəllif bu məqsə- din h əyata keçirilməsi yolunu insanın mükəmməl dünyagörüşü- nün formalaşmasında görür.
Pulun diktaturası
51 I FƏSİL SİYASƏT VƏ İQTİSADİYYATA YENİ KONSEPTUAL BAXIŞ 1.1. Siyas ətə elmi-konseptual yanaşma nə vəd edir?
İqtisadiyyatla siyasət bir-birini tamamlasa da, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı vəhdətdə olsa da onların hansının birinci v ə ilkin olması haqqında diskussiya uzun müddət iqti- sad çılarla siyasətçilərin mübahisə predmeti olmuşdur. İqtisadçı- ların fikrincə, siyasətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı əlaqəsində iqti- sadiyyat ilkindir, mü əyyənedicidir, əsasdır. Cəmiyyətdə bazisi əsas götürən, siyasi üstqurumu ondan törəmə hesab edən məş- hur marksist baxışa görə siyasət-iqtisadiyyatın təmərküzləşmiş ifad
əsidir. Elmi nöqteyi-nəzərdən siyasət iqtisadiyyatdan üs- tün ola bilm əz. Əsl siyasət həmişə iqtisadiyyata söykənməli- dir. Q ərarlar qəbulu nəzəriyyəsinin saziş və konstitusiya əsasla- rının təhlili üzrə Nobel mükafatı laureatı, ABŞ iqtisadçısı Ceyms Byukenenin fikrin ə görə isə seçim edən insan onun üçün subyektiv d əyər kəsb edən nemətlərlə öz iqtisadi maraq- larını eyniləşdirir. Belə davranış nəinki bazar üçün, həm də si- yas ət üçün xarakterikdir. Onun fikrincə, bazarla siyasi sistem ara sındakı əsas fərq insanların maraqları və dəyərlərin fərqlə- n ən tiplərindən yox, onların öz çoxcəhətli etiqadlarının inandır- dıqları şəraitdən ibarətdir. Siyasət fərdlər arasında mürəkkəb mübadil
ə sistemidir ki, burada fərdlər xüsusi məqsədlərə nail ol mağa kollektiv səy göstərir. Belə ki, adi bazar mübadiləsi yo- lu il ə onları reallaşdıra bilmirlər. Burada fərdi maraqlardan baş- qa dig ər maraqlar yoxdur. Bazarda, insanlar almanı portağala d əyişirlər, siyasətdə isə yerli yanğın mühafizəsindən tutmuş Pulun diktaturası
52 m əhkəməyə qədər hamıya və hər bir kəsə lazım olan nemətin əvəzinə vergi ödəməyə razılaşırlar 1 . Siyas ət son nəticədə pul amili ilə bağlıdır. Tanınmış iq- tisad çı, Kolumbiya Universitetinin professoru Çeffri D. Saks ta- mamil ə haqlı olaraq yazır: “Siyasətçilər arasında ictimai əxlaq və milli strategiya il ə əlaqədar münaqişələr pul məsələsi ilə bağlı- dır”. Problem korrupsiyaya qurşanmış Amerika siyasətində və v ətəndaş mənəviyyatının itirilməsindədir. Amerikada siyasi kor- rup siyanın səviyyəsi insanı sadəcə olaraq dəhşətə gətirir. Ağla- sığmaz dərəcədə bahalaşmış seçki kompaniyalarının keçirilməsi indi tamamil ə puldan asılıdır. Artıq seçkilərin dəyəri 4,5 milyard ABŞ dolları civarındadır. Obama dəyişikliklər vəd etməklə haki- miyy ətə gəlmişdir. İndiyə qədər dəyişiklik yoxdur 2 .
Siyas ətə cəmiyyətin üstqurumunun ən mühüm ünsürləri olan siyasi münasib ətlər, ideyalar və müvafiq idarələr daxildir. En siklopedik politologiya lüğətində siyasət haqqında yazılır: «Siyas ət – cəmiyyətin tənzimedici-nəzarətedici, təşkiledici sa- h əsi olub iqtisadi, ideoloji, hüquqi, mədəni, dini sferalara ayrı- lır. Siyasət termini Aristotelin «Siyasət» adlandırdığı dövlət, idar
əetmə və hökumət haqqında yazdığı risalənin təsiri altında ge niş yayılmışdır. Siyasət ənənəvi olaraq, XIX əsrin axırına qə- d ər dövlət, yəni təsis olunmuş hakimiyyət, dövlət səviyyəsi haq qında təlim kimi qəbul olunmuşdur. Lakin yeni dövrdə siya- si fikrin v ə dövlət haqqında təsəvvürlərin inkişafı dövlət haq- qında elmlərin ayrılmasına və onların siyasi fəlsəfədən və siyasi elml
ərdən fərqlənməsinə gətirib çıxarmışdır. Siyasət haqqında t əsəvvürlər xeyli genişlənmişdir, siyasət anlayışı artıq mürək- k əb problemə çevrilmişdir, hər halda o, müxtəlif təfsirlərin pred meti olmuşdur» 3 .
1 Bax:
Джеймс М.Бьюкенен. Сочинения. Пер. с англ. Серия: «Нобелевские лауреаты по экономике». Т. 1. / Фонд экономической инициативы; Гл. ред. кол.: Нуреев Р.М. и др. / - М.: «Таурус Альфа», 1997, c. 22-23. 2 Bax: “Procect Syndicate” – 27.XII.210; “Az ərbaycan” qəzeti.- 2010.- 30 dekabr 3 Bax: Q ədim mütəfəkkirlər, siyasi dövlət xadimləri və politoloqlar siyasət haqqında.Bakı, 1998, s.5-6. Pulun diktaturası
53 Siyasi lüğətlərdə isə siyasət dedikdə – cəmiyyətin siyasət sa- h əsində hakimiyyətin başlıca olaraq qazanılmasına, saxlanılma- sına, möhkəmlənməsinə və həyata keçirilməsinə yönəlmiş sosial f əaliyyət kimi səciyyələndirilir. B.Rayzberqə istinadən demək olar ki, dig ər lüğətlərə görə isə siyasət – müəyyən nəticələrin, arzu edil ən məqsədlərin qazanılmasına istiqamətlənən davranış xətti, f əaliyyət tərzidir, iqtisadiyyat isə – təsərrüfatdır 1 .
ə görə, siyasət – ictimai əlaqələrin və münasi- b ətlərin məkanında təcəssüm olunan aləmin (dünyanın) konkret reallığında insanın mövcud olmasının ən yüksək qabiliyyətləri- nin t
ətbiq olunduğu sahədir. Fransız politoloqu Pyer Burdye
siyas
ət anlayışına öz para
diqmasından yanaşır: “Siyasət – tərəflərin rəqabət mübari- z əsinə cəlb olunduğu elə bir meydandır ki, burada siyasi məh- sul əldə edilir... Siyasi istehsal səhnəsindən uzaq olan “istehlak- çı” vətəndaşların seçimi məhz bu siyasi məhsula – problemlər, proqramlar, konsepsiyalar, t əhlillər və şərhlərə əsasən həyata keçirilir.” Görk əmli dövlət xadimi, Almaniya imperiyasının birinci reyxskansleri, “d əmir kansler” adını qazanmış Otta Bismark (1815-1898) siyas ətə qeyri-adi rakursdan yanaşırdı: “Siyasətə baş qoşan öz şəxsiyyətini məhv edir. Siyasət adamı lap ra- hatca üç halda - seçkiqabağı ərəfədə, müharibə vaxtı və ov- dan sonra yalan danışa bilər.” “Siyasət mümkün olanın incə- s ənətidir”. Siyas əti dərindən dərk edən ilk mütəfəkkirlərdən biri Aris- totel olmuşdur. O, siyasəti «ali məharət» adlandırmışdır. Aris- totel siyas ətdə «insanların kollektiv varlığının ali forması»nı görürdü. O, insanı «siyasi heyvan» hesab edirdi: «İnsan öz t əbiətinə görə siyasi məxluqdur (heyvandır), təsadüfi vəziyyət n əticəsində yox, öz təbiətinin gücünə görə dövlətdən kənarda
1 Bax: Райзберг Б.А. Основы экономики: учеб.пособие. – М.: ИНФРА-М, 2000, c. 369.
Pulun diktaturası
54 yaşayırsa – ya əxlaqi mənada inkişafdan qalmış məxluqdur, ya da fövq əlbəşərdir». Aristotel dövl ət (rus dilində «политикa», yunan dilində «polis» dem əkdir (Kursiv Ş.Q.)) haqqında yazırdı: «Ailə ilə və hər birimizl ə müqayisədə dövlət öz təbiətinə görə birincidir (ilkindir), axı tamın hissələrdən əvvəl olması vacibdir». Sonra o yazır: «Dövl
ət təbiətə görə mövcuddur və təbiətə görə hər bir insanla bağlıdır, çünki insan təcrid vəziyyətində olarkən müstəqil (özlüyünd ə əhəmiyyəti olan) məxluq deyil, onda onun dövlətə münasib əti hər hansı bir hissənin öz tamına münasibəti kimidir. O adam ki, ya ünsiyy ətə girmək qabiliyyətində deyildi və özünd ən razıdırsa, onda heç bir şeyə ehtiyac duymur və bu s əbəbdən artıq dövlətin elementini təşkil etmir... heyvana çevrilir. O, fikrini davam etdir ərək yazır ki, siyasət insanın möv- cud luğunun şüurlu ümumiləşdirilməsidir, sferasıdır, burada ümu- minin, obyektivin v ə miqyasın dərk olunması hərəkətlə bağlıdır və bu h ərəkət həmin dərk olunmadan yaranan nəticələri təsdiq etmək iqtidarındadır, başqa sözlə, siyasətdə insanın (ictimai orqanizmin bir hiss
əsi kimi) baxışı təcəssüm olunur: 1.
keçmişə; 2.
bu keçmişin miqyaslı (geniş əhatəli) dərk olunmasına; 3.
y əni gələcəyin gedişini əvvəlcədən müəyyən edən indiki za- man da (hazırda) ətraf aləmə onların iradı proyeksiyası (şəklinin sa lınması). Siyas ətin nə olmasını izah etməkdən ötrü, fərz edək ki, idar ə olunan məntiqdə (ailə, iş, istirahət) yaşayan insan birdən fikirl əşməyə başlayır ki, onun özü, onun xalqı, dövləti əhatə ed ən aləm haradan törəyib? Tədricən onda belə fikir formalaşır ki, o, hadis ələr, hərəkətlər və hallar axınında təsadüfən iştirak et mir, onun varlığı xeyli dərəcədə onun nəsli, xalqı, mədəniyyə- ti, tarixi, dili il ə qabaqcadan müəyyən edilir və onun hər bir hə- r əkətində və hislərində, fikirlərində və qiymətləndirilməsində çox q ədim dövrdə yaranan, məna strukturlarına gedən dərin Pulun diktaturası
55 gizlin s
əbəb vardır. Onda insan özündən (ondan) əvvəl gələn və onu yaradan öz keçmişinə çox diqqətlə, xüsusi mənəvi və əqli g ərginliklə yanaşmağa başlayır. Daha sonra A.Q.Duqin «siyasi anlayışı» təsvir edən yeddi əsas məqamı ayırır: −
ət; −
c əmiyyətin məqsədi, layihəsi; −
ərabərliyin izahı, iyerarxiya, ictimai funksiyaların bölgüsü, hüquqi sistem; −
−
zorakılıq, zorakılığın legitimləşməsi, zorakılıqdan müda- fi ə olunma (kollektiv təhlükəsizlik); −
əyər sistemi 1 . ABŞ-ın keçmiş prezidenti ata Corc Buşun fikrincə, siya- s ət fəlsəfə deyil, taktikadır. Ona görə Buş prezidentliyə namiz
ədlərin bir-birinə qarayaxmalarını ictimaiyyət qarşısında pisl
əyirdi. Bununla yanaşı, öz rəqibləri haqqında çəkdirdiyi vi- deo
lenti etibarlı silah kimi əlinin altında saxlayırdı 2 . Siyas ət reallıq üzərində qurulmalıdır. Siyasətdə acıqlı yox, soyuqqanlı olmalısan. Siyasətdə strategiya lazımdır. T əəssüf ki, cəmiyyətdə çox zaman buna riayət olunmur. Siya- s əti dərk etməyən bir millətin uğuru, gələcəyi ola bilməz. Si- yas əti dərk etməyən millət həmişə başqa millətin quluna çevrilir. İmkana görə yaşamaq üçün yeni sosial-siyasət dəyişən iq tisadi şəraitə cavab verməlidir. Aristotel göst ərirdi ki, siyasətin məqsədi və funksiyası in- san birg əyaşayışını idarə etmək vasitəsilə ümumi rifahı ayrı-ay- rı adamların rifahı ilə əlaqələndirməkdən ibarətdir. Con Mey- nard Keyns (1883-1946) bu m əqsədlə yazırdı: «… iqtisadçıların v ə siyasi mütəfəkkirlərin (filosofların) ideyaları, onlar həm haq- lı, həm də haqsız olanda belə, ümumən hesab edildiyindən daha
1 Bax:
Дугин А.Г. Философия политики. М.: Арктогея, 2004, c. 5-6, 13. 2
Bax: Tetçer zarafatı xoşlamır. Məşhur adamların həyatından bilmədiyimiz faktlar. Bakı: Yazıçı, 1994, s.9. Pulun diktaturası
56 çox t
əsir gücü kəsb edirlər. Həqiqətdə dünya belə azlıq tərə- find
ən idarə edilir. Özünü intellektual təsirlərdən tamam azad hesab ed
ən praktik insanlar adətən keçmişdə qalmış müəyyən bir iqtisadçının qulları olurlar. Hakimiyyətdəki dəlilər – başı ha valı olaraq öz sarsaq fikirlərini bir neçə il bundan qabaqkı aka demik cızma-qaraçılarından mənimsəyirlər» 1
Download 5.13 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|