B. Abidov, О. G‘. Azimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi asoslari

Fenol olishning boshqa usullari

Fenol olishning boshqa usullari ham mavjud:

1. Sulfonat usuli - benzolni sulfurlashga va hosil bo‘lgan benzol- sulfokislotani ishqor bilan eritish orqali fenol hosil qilish bilan;

   
   

2. Xlor usuli - benzolni xlorlash bilan;

   
   

3. Oksidlab xlorlash usuli (Rashig usuli) - benzol, vodorod xlorid va havoning o‘zaro ta’siri va hosil bo‘lgan xlorbenzolni gidrolizi bilan.

   
   

Birinchi usul sulfat kislotani ko‘proq sarfi bilan, ikkinchisi esa xlorniki bilan bog‘liq. Ushbu nuqtayi nazardan Rashig usuli mukam- malroqdir, chunki vodorod xloridning asosiy massasi regeneratsi- yalanadi. Biroq oxirgi usul ko‘p issiqlik sarfi va apparaturani kuchli korroziyasi bilan bog‘liq.

Ko‘mirni kokslashda 1 t ko‘mirdan 0,3-0,6 kg fenol olinadi. Fenol olishning hamma sanoat usullari ichida kumol usuli iqtisodiy jihatdan eng afzal usuldir. Agar kumol usuli bo‘yicha olingan fenol tannarxini 100% deb olinsa, sulfonatdagisi 103% ni, xlor usullarida- gisi esa 126-128% ni tashkil qiladi.

Fenol yangi usul bo‘lmish toluoldan benzol kislota va fenilbenzo- atlar orqali olinishi ham mumkin.

84

Naften uglevodorodlardan siklogeksanni oksidlab fenol olish ham ishlab chiqilgan (1963-y.).

Fenolformaldegid smolalar, kaprolaktam, alkilfenollar sintetik yuvish vositalari va polimer materiallar hamda neft distillatlariga prisadkalar olishda ishlatilib, ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarishda fenoldan keng foydalaniladi.

2. 
   
   Naften uglevodorodlarni oksidlash
   

Siklogeksanni oksidlash jarayoni asosan sanoat miqyosida sintetik tolalar - kapron va naylon sintez qilish uchun xomashyo olishga yo‘naltirilgan.

1. 
   
   Siklogeksanni oksidlab adipin kislota olish jarayonlari
   

Sanoatda siklogeksanni oksidlash havo yordamida 120-140°C temperaturada va 10-20 atmosfera bosimi ostida kobalt naftenati (siklogeksan og‘irligiga nisbatan 0,004% da) - katalizator sifatida ishlatilganda olib boriladi. Oksidlashda o‘sha zahotiyoq siklogeksa- nol va siklogeksanonga parchalanib ketuvchi siklogeksan gidrope- roksidi hosil bo‘ladi:

Odatda, siklogeksanolning siklogeksanonga nisbati=2:1. Jara- yonning selektivligi siklogeksanning konversiya darajasiga bog‘liq: konversiya 5% bo‘lsa reaksiyaga kirishgan siklogeksanga nisbatan siklogeksanol va siklogeksanonlarning umumiy salmog‘i 95% ni, konversiya 15% bo‘lsa-60-65 % ni tashkil qiladi.

Shu bois siklogeksan bir o‘tkazilganda 10-12% konversiyaga uchrashi hisobga olinib, oksidlash jarayoni olib boriladi; reaksiyaga kirishmay qolgan siklogeksan retsirkulatsiya qilinadi.

Siklogeksanol va siklogeksanonni oksidlashning ikkinchi bosqi- chida oksidlash 57% li nitrat kislota bilan 70-100°C harorat va 2-10

85

atmosfera bosimi ostida mis-vanadiy katalizatorida kislotaning o‘ta
ko‘p miqdori bilan olib boriladi:
/^үои

\X HNO3
*-HOOC - (CH₂)₄-COOH

\/

Xomashyoga nisbatan adipin kislotaning salmog‘i 90% ga yetadi. U naylon olish uchun qimmatli xomashyodir.

Kapron olishda ilk xomashyo siklogeksandir. Uni oksidlashning birinchi bosqichidan so‘ng rektifikatsiya yo‘li bilan ajratib olinadi.

Siklogeksanning bir bosqichda oksidlash yo‘li bilan adipin kis- lota olish mumkin. Buning uchun jarayon sirka kislota eritmasida 100-120°C haroratda va 10 atmosfera bosimi ostida kobalt xloridi ishtirokida olib boriladi:

+ 2,5 0₂ ►

4/

HOOC - ÌCH₂Ì₄ - cooh + h₂o

Biroq adipin kislotaning salmog‘i siklogeksanning ikki bosqichda oksidlashdagi 75-80% o‘rniga bor yo‘g‘i 50% ni tashkil qiladi.

Siklogeksanni oksidlash jarayonini fenolni olish uchun ham ish- latish mumkin. Ushbu usul bo‘yicha siklogeksanni oksidlashning birinchi bosqichida olingan siklogeksanon va siklogeksanollar platina- langan ko‘mirda 250-425°C haroratda katalitik degidrogenizatsiyaga uchratiladi:

86

Shunday qilib, siklogeksanni oksidlab qimmatli mahsulot- lar bo‘lgan adipin kislota (neylon olishda monomer), siklogeksa- non (kapron olishda xomashyo), fenol (qo‘llanish sohalari avvalgi bo‘limda ko‘rsatilgan)larni olish mumkin.