B. Abidov, О. G‘. Azimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi asoslari

Suyuq parafin uglevodorodlarni qo‘llanilashi

Izopentan-sintetik kauchuk monomeri-izopren ishlab chiqarish- da ishlatiladi. C₆-C₁₀ parafin uglevodorodlarning asosiy qo‘llanish sohasi maxsus erituvchilar sifatida ishlatilishi bilan chegaralanadi. C₁₀-C₂₀ parafin uglevodorodlar esa spirtgacha oksidlashda ishlatilib, hosil bo‘lgan mahsulotlar sintetik yuvish vositalarini olishda ishlatiladi.

3. 
   
   Qattiq parafin uglevodorodlar
   

Qaysi neft konidan chiqqanligiga qarab neftni moy fraksiyasi (300-500°C)ni deparafinlaganda 30% gacha parafini bo‘lgan C₂₀-C₄₀ qattiq parafin uglevodorodlar olinadi. Moylarni deparafinlash erituvchilar yordamida olib boriladi. Surkov moylari fraksiyasi to‘g‘ri

21

keladigan erituvchi (metiletilketon-benzol, atseton-benzol, benzol- dixloretan aralashmalari, suyuq propan)da eritiladi, so‘ngra eritma sovitiladi va bunda ajralib qolgan parafin filtrlash yo‘li bilan ajrati- ladi. Erituvchi filtratdan haydaladi va jarayonga qaytariladi. Parafin qoldiq moydan qaynoq erituvchi (masalan, metilen xlorid) bilan yu- viladi.

C₂₀-C₄₀ qattiq parafin uglevodorodlar sintetik yuvish vosita- lari ishlab chiqarish uchun boshlang‘ich xomashyo hisoblangan a-olefinlar va sintetik karbon yog‘ kislotalarini olishda ishlatiladi. Bundan tashqari, t_erish = 40-42°C li parafinlar gugurt, teri sanoatida, t_erish=50-52°C li parafinlar sham ishlab chiqarishda, ho‘l mevalarni konservalashda, kosmetikada, farmatsevtika sanoatida, fotografiya va shu kabilarda ishlatiladi.

3. 
   
   Olefin uglevodorodlar
   

Yuqorida ko‘rib o‘tilgan parafin uglevodorodlardan farqli o‘laroq, olefinlar neft va gaz tarkibida bo‘lmaydi, destruktiv qayta ishlash ja- rayonlari natijasida hosil bo‘ladi. Neft to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydalgan- da uning tarkibida mavjud bo‘lgan faqat uglevodorod fraksiyalari ajraladi. Destruktiv qayta ishlash destruksiyani, ya’ni og‘ir (yuqori haroratda qaynaydigan) uglevodorodlarni quyi haroratda qaynaydi- ganlarga parchalashni o‘z ichiga oladi.

O‘tgan asrning 20-yillarida neftni destruktiv qayta ishlash usullari rivojlana boshlagani va destruktiv qayta ishlash mahsulotlarida quyi qaynar uglevodorodlarning, ya’ni benzinning miqdori oshganligi bois, ular motor yoqilg‘isi resurslarini oshirishga xizmat qilgan. Bun- day qayta ishlashning destruktiv usullarini ishlatish ko‘rsatkichlarni nafaqat benzin resurslarini miqdoran oshirish, balki jarayonda hosil bo‘lgan mahsulot sifatini oshiruvchi yuqori oktan sonli uglevodorodlar hisobiga yaxshilash orqali ham erishiladi.

Sanoatda etilen uglevodorodli xomashyo piroliz qilib olinadi. Pi- rolizda etilen bilan bir qatorda ko‘pgina miqdorda propilen va biroz butenlar, butadienlar hosil bo‘ladi. Propilen va butenlarning boshqa manbai biz yuqorida ta’kidlagan neftni qayta ishlash zavodlarining gazlaridir.

22

1971	1975	1980	2000
13,2	20,5	37,5	60,0

Gaz holidagi olefin uglevodorodlar qatoriga etilen, propilen, buti- lenlar (butilen-1; butilen-2, izobutilen) kiradi. Ushbu uglevodorod- larni olish uchun xomashyo sifatida tabiiy va yo‘ldosh gazlar hamda suyuq neft mahsulotlaridan foydalaniladi.

2.