B. Abidov, О. G‘. Azimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi asoslari

r-cooch₂

I

R-COO-CH2
I

r-coo-ch₂

CH₂-OH

NaOH I

». CH-OH

I

CH2-OH

glitserin


+RCOONa

Kislotaning
natriyli tuzi (sovun)

Yog‘lar - oziq-ovqat xomashyosidir, shu bois yog‘larni sintetik mahsulotlar bilan almashtirish yo‘llari uzoq vaqt qidirilgan.

Shunday mahsulot sifatida neft xomashyoni destruktiv qayta ish- lash usullari bilan olinadigan propilenni ko‘rsatish joizdir:


CH ₂ = CH - CH₃ + Cl₂ ^ CH ₂ Cl - CHCl - CH

1,2 - dixlorpropan

104

1,2 Dixlorpropanni davomiy xlorlab simmetrik uchxlorpropan: CH₂Cl-CHCl-CH₂Cl olinadi. Aralashmadan uchxlorpropanni ajratib olish murakkab jarayondir. Shu sababli ushbu usul tez rivojlanmadi. Faqat 1938-yili Vilyams propilen termik xlorlash reaksiyasini ochdi, natijada allil xloridni hosil bo‘lish o‘rni belgilandi:


CH₂ = CH - CH₃ ^c/2’⁵⁰⁰°^c > CH₂ = CH - CH₂Cl + HCl

Glitserin ushbu usullar bilan olinishi ko‘rib chiqiladi.

1. 
   
   Propilendan allil xlorid orqali glitserin olish usullari
   

CH2CH-CH2CI

allilxlorid

CH₂=CH-CHO

aklorein

CH₂(OH) - CH(OH)-CH₂(OH)

CH₂=CH-CH₂OH


CH2CH-CH2CI NaOH (20 %) HOC1
1 CnV'

150 C


CH2OH-CHCI-CH2CI


30-40°c|hOC1


CH₂0HCHC1CH₂0H


allil spirt
ю°с|нос1

epixlorgi suvli, 60°C

CH₂OH-CHOH-CH₂OH


CH₂OHCHOHCH₂OH

Sanoatda ikkala usul ham keng tarqalgan.

105

2.6.2. Propilendan akrolein orqali glitserin olish usullari

Glitserinni akroleindan olish usuli istiqbolliroqdir, chunki ushbu jarayonda xlor sarf bo‘lmaydi va ishqor talab qilinmaydi.

4. 
   
   Spirtlarning qo‘llanishi
   

1. Etil spirti.

   
   

Etil spirti sintetik kauchuk ishlab chiqarishda ilk xomashyo hi- soblanadi. Sirka aldegidi, sirka kislota olishda, erituvchi sifatida va oziq-ovqat sanoatida ham ishlatiladi.

2. Yuqori spirtlar.

   
   

Yuqori yog‘ spirtlar erituvchi sifatida, plastifikatorlar va smolalar ishlab chiqarishda, sintetik yuvish vositalari olishda va hokazolarda xomashyo sifatida ishlatiladi.

II bo‘lim yuzasidan sinov savollari.

1. 
   
   Neftkimyo sintez xomashyolarining asosiy manbalarini so‘zlab be
   

ring.

2. 
   
   Yo‘ldosh gaz nima?
   
3. 
   
   Gaz benzini qanday olinadi?
   
4. 
   
   Tabiiy gaz tarkibiga nimalar kiradi?
   
5. 
   
   Gaz kondensati tarkibiga nimalar kiradi?
   
6. 
   
   Suyuq neft mahsulotlariga nimalar kiradi?
   
7. 
   
   Uglevodorod xomashyoga qo‘yiladigan talablar?
   
8. 
   
   Parafin uglevodorodlarning tarkibi qanday?
   

106

3. 
   
   BO‘LIM.
   

POLIOLEFINLAR VA POLIMERIZATSION
PLASTMASSALAR ISHLAB CHIQARISH

Poliolefinlar va polimerizatsion plastmassalar ikki bog‘li uglevo- dorodni, ya’ni masalan, etilen, propilen, ayrim boshqa a-olefinlar, stirol, vinilxlorid va boshqalarni polimerizatsiyalab olinadi.

Poliolefinlarni texnik namunalari 15 darn to 600-700 mingtaga- cha molekular og‘irlikka ega bo‘lib, ularda 1000-10000 uglerod ato- miga bir qo‘shbog‘ to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ushbu birikmalar amalda to‘yingan xarakterga ega.

To‘yinmagan uglevodorodlar polimerizatsiyasini birinchi bor XIX asrning oxirida kuzata boshlangan. Biroq poliolefinlarni sanoat ishlab chiqarishi ikkinchi jahon urushidan keyin amalga oshirilgan. 1938-1940-yillarda Angliyada etilenni yuqori bosimi ostida poli- merlash imkoniyati borligi ochilgan. Taxminan o‘sha davrda Rossi- ya Federatsiyasida ham A.I. Dinses rahbarligida laboratoriya sharoi- tida etilenni yuqori bosimda polimerizatsiyasi imkoniyati o‘rganildi. Birinchi sanoat qurilmalari 1942-1943-yillarda paydo bo‘ldi, biroq yuqorida ta’kidlanganidek, ommaviy ishlab chiqarish ikkinchi jahon urushidan keyin boshlangan. 1955-yilgacha polietilen faqat yuqori bosim qo‘llanilgan jarayonlardagina olingan.

1955-1956-yillardan boshlab, ya’ni Sigler-Natt metallorganik katalizatorlarida polimerlash imkoniyatlari ochilgandan so‘nggina quyi bosim polietilenini ishlab chiqarish boshlangan.

Plastmassalar - bu plastiklik, ya’ni ma’lum harorat va ma’lum yuklar ta’sirida o‘z shaklini o‘zgartirish xususiyatiga ega bo‘lgan materiallar. Poliolefinlar ham plastmassalarga proporsional, biroq ularni ishlab chiqarish faqat neftkimyo xomashyosiga asoslanganligi va monomerlar ishlatilishi sabab, ularni alohida guruhga ajratiladi.

G‘arb davlatlarida 1960-1970-yillarda neftkimyo mahsulotla- rini ishlab chiqarish umuman olganda o‘sgan holida yuqori molekular moddalar ishlab chiqarish 3, 6 marta ko‘proq o‘sgan (xusu- san, sintetik tola - 6-7 marta, plastmassalar - 3,8 marta va sintetik kauchuklar - 2,2 marta). 1980-yilga kelib u 1970-yilga nisbatan 3 marta ortgan.

Ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha birinchi o‘rinda plastmassalar

107

Davlatlar	Ishlab chiqarish	Ulushi
AQSH	28,48	28
Yaponiya	15,12	17
GFR	14,33	14
Italiya	8,73	5,8
Fransiya	8,52	5,1
Angliya	4,47	4,9

Plastmassalar ishlab chiqarishning yillik o‘sishi kimyo sanoati umumiy o‘sishidan anchagina ortiqligini ta’kidlab o‘tish lozim. 2000-2010-yillarda o‘rtacha yillik o‘sish sur’atlari (% da) quyi- dagi jadvalda keltirilgan: Asosiy davlatlar	Kimyoviy mahsulot	Plastmassalar
AQSH	7	11
Yaponiya	10	16
G‘arbiy Yevropa	5	12

Plastmassalar umumiy ishlab chiqarishning yarmidan ko‘pi termoplastlarga to‘g‘ri kelib, 1980-yilga kelib, hajmi 50 mln. t ga yetgan.

108

Hamma rivojlangan davlatlarda poliolefinlar yetakchi o‘rinni egal- laydi. 1965-yili ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha ular polivinil- xloridni quvib o‘tdilar: Ishlab chiqarish 1960-yilda 1,1 mln.t dan 1970-yilda 8 mln. t ga va 2000-yilda 50 mln. t ga yetdi. Poliolefin- larni sintetik smolalar va plastmassalar umumiy ishlab chiqarishida ulushi 1960-yildagi 16% dan 1970-yili 27% ga, 2000-yili esa 60% gacha ortdi.

Poliolefinlar ichida ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha birinchi o‘rinda yuqori bosim ostida olinuvchi quyi zichlikdagi polietilen tu- radi, u 1980-yilda dunyo bo‘yicha 17,5 mln. tonna (15 mln. t. polivi- nilnikiga qarshi)ni tashkil qilgan.

1.