B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

1.4.2. Polipropilen polimerlarining xossalari
Polimer xossalari uning tuzilishiga bog‘liqdir. Masalan, stereo-
regular tuzilishli polimerlar yuqoriroq erish temperaturasi (ataktik-
dagi 125–130 ºC ga qarshi 160–170ºC)ga, yuqoriroq mexanik xos-
salarga egadir. Ushbu tuzilishli polimerlar erituvchi bilan kontaktda
bo‘lganda o‘zlarini turlicha tutadilar. Masalan, ataktik polipropilen
efirda eriydi. Shu bois, polipropilenni quyidagi fraksiyalarga fraksi-
yalab tashlash mumkin:
I fraksiya – efir bilan ajratib olinadi va ataktik tuzilishni namoyon
qiladi (molekular og‘irligi 20–30 ming);
II fraksiya – odatdagi haroratda geptan bilan ajratib olinadi va
ataktik fraksiya bilan quyimolekular stereoregular fraksiya (moleku-
lar og‘irligi 30–40 ming)ni o‘z ichiga oladi;
III fraksiya – odatdagi haroratda geptanda erimaydi va stereo-
regular fraksiya (molekular og‘irligi 40 mingdan ortiq)dan iborat
bo‘ladi.
Fraksiyaga ajratishni yanada davom ettirish mumkin, ya’ni gep-
tanda erishini hisobga olgan holida stereoblokli tuzilmani izotaktikli-
dan ajratish mumkin. Yuqoriroq haroratda izotaktik polimer aroma-
tik uglevodorodlarda eriydi.
Stereoregular polipropilen zichligi 0,92g/sm
3
bo‘lib, ataktik frak-
siyaniki esa 0,85 g/sm
3
dir.
Stereoregular fraksiya texnik propilen tarkibida 80–93% gacha
yetadi.
Polipropilen ko‘pchilik xossalari bilan polietilenga yaqin, biroq
o‘zi uchun spetsifik xossalari ham mavjuddir. Masalan, makromo-
lekulalar tarmoqlanganligi tufayli polipropilen yuqori kristallik da-
rajasi (80–90%)da yuqori bo‘lmagan zichlik (0,90–0,92)ga ega, shu
bois undan tayyorlangan buyumlar mexanik mustahkamlik bo‘yicha

---

131
yuqori zichlikdagi polietilendan qolishmaydi va anchagina yengil
bo‘ladi. Оdatdagi haroratda polipropilen polietilenga nisbatan elas-
tikroqdir. Polipropilen polietilenga ko‘ra issiqlikka chidamliroq ma-
terialdir, biroq uning salbiy sifati sovuqqa chidamliligi quyidir.
Polipropilenning oksidlanishga chidamliligi polietilennikiga nis-
batan anchagina past, bu esa uning makromolekulasida uchlamchi
uglerod atomlari ko‘p miqdordaligi bilan tushuntiriladi. Shu bois po-
lipropilen uchun antioksidantlarni ishlatish lozim bo‘ladi.
Polipropilenda yuqori elastiklik bilan quyi zichlikni birga keli-
shi hamda aniq yo‘naltirilgan orientatsiya orqali polipropilen me-
xanik xossalarini yaxshilash qobiliyati, uning kimyoviy barqarorli-
gi bo‘yicha poliamid tolalaridan ustun bo‘lgan sintetik tola olishda
qimmatli xomashyo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, po-
lipropilen tolalar poliamid tolalarga nisbatan anchagina arzon bo‘lib
(9 marta), mustahkamligi bo‘yicha teng.
Polipropilen turli buyumlarni tayyorlashda ishlatilib, polietilen-
ning ishlatilishi bo‘limida eslatib o‘tilgan.
Polipropilen o‘zining yuqoriroq mexanik xossalari va kattaroq
issiqlikka chidamliligi (propilendan tayyorlangan buyumlar yuksiz
–160ºC haroratni o‘z formasini o‘zgartirmay saqlaydi) bois quvurlar,
sisternalar, podshipnik vkladishlari va shu kabilar tayyorlashda ish-
latiladi.
Biz ko‘rib chiqqan poliolefinlardan tashqari, oxirgi vaqtda eti-
len va propilenga nisbatan boshqa yuqori molekular olefinlar aso-
sida polimerlar olish keng amalga oshirila boshladi. Хususan,
4–metilpenten–1, buten–1, 3–metilbuten–1, vinilsiklogeksan va
boshqa a–olefinlar amaliyotda o‘z o‘rnini topdi.
Tarmoqlangan tuzilishli a–olefinlar ishlatish bir tomondan po-
limerizatsiya jarayonini qiyinlashtirsa, ammo ikkinchi tomon-
dan qiyinroq eriydigan polimerlarni olish imkonini beradi. Masa-
lan, penten–1 polimerining erish harorati 80ºC atrofida bo‘lsa,
3–metilbuten–1 niki (bunda ham 5 uglerod atomi) esa 240ºC va shu
kabilar.
Ushbu polimerlar hali keng sanoat miqyosida ishlab chiqarilga-
nicha yo‘q, ularning ayrimlari yarim sanoat ishlab chiqarish bosqi-
chida turibdi. Bu esa yuqori konsentratsiyali monomerlar olishning
qiyinligi bilan tushuntiriladi.
Etilen bilan propilenni sopolimerlarini ishlab chiqarish jarayonla-

---

132
ri sanoat rivojiga ega bo‘ldi. Jarayonni qanday olib borilishiga qarab
kauchuksifat moddalar yoki plastmassalar olinadi.
Etilen bilan propilenni Al(C
6
h
13
)
3
+ al(C
6
h
5
) va vCl
4
da sopo-
limerlab, 30 dan 70% gacha C
3
h
6
bo‘lgan SKEP kauchugi olina-
di. Оlingan polimer amorf tuzilishga va kauchuk xususiyatiga ega.
To‘yingan xarakterliligi bois bunday kauchuk vulkanizatsiyaga yon
bermaydi. Shu sababli ushbu aralashmaga qo‘shbog‘ va vulkanizat-
siya qobiliyatini beruvchi butadien kiritiladi.
Kristallik sopolimer olish uchun monomer navbatma navbat poli-
merizatsiyaga uchratiladi, avval propilenni polimerizatsiyasi amalga
oshiriladi, so‘ng reaktorga etilen kiritiladi. Аgar ikkinchi monomer
qiyinroq polimerlansa degazatsiya qilinadi, ya’ni birinchi monomer-
ni chiqarib tashlab, ikkinchi monomer kiritiladi.
Bunday polimerlar xossalari turli xarakterga ega bo‘ladi.