B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

Hamdo‘stlik mamlakatlarida 1990–2010-yillarda qazib olingan 
neft va gazlar.
Mahsulot turi
Q‘azib olingan mahsulot
1960
2000
2005
2010
Neft, mln. t
Gaz, mlrd. m
3
390
450
400
400
453
450
600–620
500–520
Kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishda uglevodorod xomash-
yosidan keng foydalanish xalq xo‘jaligi uchun muhim bo‘lgan quyi-
dagi vazifalarni yechadi:
1. Kimyoviy mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun o‘lchamsiz xom-
ashyo bazasini vujudga keltirish.
2. Аvvallari kimyoviy sanoatda xomashyo sifatida ishlatilgan ko‘p
miqdordagi qimmatli oziq-ovqat materiallarini tejash.
3. Kimyoviy mahsulotlar tannarxini va ularni ishlab chiqarish uchun
mehnat sarflarini hamda zavodlar qurilishida ketadigan kapital
xarajatlarni kamaytirish.
4. Ishlab chiqarilayotgan kimyoviy mahsulotlar hajmini bir nechi
marta orttirish.
5. Mavjud bo‘lgan xomashyo manbalari asosida ilgari amalda
mumkin bo‘lmagan yangi neftkimyoviy jarayonlarni vujudga
keltirish.
Neftkimyo sanoatining katta iqtisodiy samaradorligi uni tez
sur’atlar bilan rivojlanishini belgilaydi. Sanoatning boshqa turlariga
nisbatan kimyo sanoati 1,5–2 marta tez rivojlanmoqda. Kimyo va
neftkimyo sanoati rivoji 1991–2010-yillarda 1,7 marta, shu jumla-
dan, plastmassalar va sintetik smolalar –2, kauchuklar –1,7, maishiy
kimyo tovarlari –1,9 marta ortgan.
Neftkimyo sanoati o‘z ichiga quyidagi bo‘limlarni oladi:
– neftkimyoviy sintez uchun xomashyo ishlab chiqarish;
– uglevodorodlarni oksidlab va boshqa usullar (gidratatsiya,
formilirlash va boshqalar) bilan kislorod saqlovchi mahsulotlar
ishlab chiqarish;
– poliolefin va plastmassalar ishlab chiqarish;

---

5
– sintetik kauchuklar (ular uchun monomer ham) ishlab chiqarish;
– sintetik smolalar va tolalar ishlab chiqarish.
Neftkimyo sanoati uchun xomashyo ishlab chiqarish neftkimyo-
ning zaruriy bo‘limidir.
Neft asosida xomashyodan organik sintez mahsulotlari ishlab chi-
qarish xorijda (АQSH, G‘arbiy Yevropa) 98% ga, neftkimyo ishlab
chiqarish ko‘lami esa 1990-yilda 40 mln t.dan 2010-yilda 100 mln
tonnaga yetgan.
Neft va gaz uglevodorodlaridan kimyoviy mahsulot ishlab chi-
qarish ko‘mir asosidagidan ancha rentabelliroq, chunki ushbu xom-
ashyo ko‘mirga nisbatan mos ravishda 10 va 20 marta arzon, koks-
lashda gaz va suyuq mahsulotlarning chiqish miqdori nisbatan ko‘p
emas. Neft va gaz tarkibida uglevodorod xomashyosi konsentrlangan
holatda mavjud bo‘lib, yirik ko‘lamda olinadi.
Ko‘p hollarda neftni qayta ishlash va neftkimyo kombinati bir
yoki ikki qo‘shni joylashgan korxona doirasida mavjud bo‘lib, bu-
ning natijasida umumiy ishlab chiqarish rentabelligini oshiradi. Bun-
da transport xarajatlari qisqaradi, ishlab chiqarilayotgan, neftkimyo-
viy mahsulot esa neft mahsulotiga nisbatan 8–12 marta qimmat.
1-chizma ma’lumotlar neft xomashyosini destruktiv qayta ishlash
jarayonlarida hosil bo‘ladigan neftkimyoviy sintezi uchun ishlatila-
digan asosiy uglevodorodlar bilan tanishtiradi.
Kreking
Piroliz
Parafinal
Olefinal
Aromatik
uglevodorod
C
2
h
6
, C
3
h
8
, C
4
h
10
, C
5
– h
20
Ch = Ch
2
C
3
h
6
, normal – C
4
h
8
, izo – C
4
h
8
Ch
4
Ch
3
- Ch = Ch
2
Ch
3
- Ch = Ch
2 
+ Ch
4
Ch
2
= C(Ch
3
)
2 
Ch
2
= Ch - Ch
= Ch
2
normal – C
5
h
10
, izo – C
5
h
10

---

6
Katalitik riformino
Benzol
Toluol
Ksilollar
Etil Benzol
Ch
3
Ch
3
C
2
h
5
Ch
3