B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

1-chizma. Neft xomashyosini destruktiv qayta ishlash jarayonlarida olinadi-
gan neftkimyoviy sintezning asosiy uglevodorodlari.
Neftkimyo sanoati rivojida neftkimyo mahsulotlarini ishlab chi-
qarishning o‘sishi bilan bir qatorda ma’lum bir umumiy an’anani
anglash mumkin.
Bunday an’analardan biri sifatida texnologik qurilmalarni yirik-
lashtirishni ko‘rsatish mumkin. Masalan, 1950–1960-yillarda etilen
gaz ajratkich qurilmalarining quvvati 50 mingdan to 100 ming ton-
na/yilga bo‘lgan bo‘lsa, 1960–1970-yillarda shunday qurilmalarning
quvvati 300–600 ming tonna/yilga ko‘paygan. 1970-yildan boshlab
esa ushbu tipdagi yangi qurilgan qurilmalarning quvvati 900 ming
tonna/yilga yetkazilgan. Shu bilan birga etilen olish usuli esa deyarli
o‘zgarmagan – etilen quvurchali pechlarda piroliz usuli bilan olina-
vergan. 60 ming tonna quvvatdan 300 ming tonna quvvatga o‘tish
etilen narxini taxminan 50% ga tushirish imkoniyatini beradi. Shu
bilan birgalikda katta quvvatli qurilmalarda butadien va izoprenlarni
ajratib olish rentabelli bo‘lib qoldi. Ularning yig‘ma miqdori piro-
liz gazida 15% ga yaqin bo‘ladi (etilenga nisbatan). Piroliz gazidan
ajratib olingan butadien n–butan va n–butadienlarni degidrogenlab
olinganidan taxminan 1,5–2 marta arzondir.
1960-yildan boshlab yer kurrasida etilen ishlab chiqarish 3 mln
tonnadan to 100 mln tonnagacha yetgan.
Etilenning 40% dan ortig‘i yuqori va quyi zichlikdagi polietilen
olishga sarflanadi.
Хomashyoni yuqori darajada mahsulotga aylantiruvchi jarayonlarni

---

7
bunyod etish masalasi zarurdir. Masalan, etilenni to‘g‘ridan to‘g‘ri gid-
ratatsiya qilib etil spirtini olishda bir bor reaktordan o‘tganda etilenning
bor yo‘g‘i 4–5% i, siklogeksanni siklogeksanol va siklogeksanonga ok-
sidlashda 4–5% i, etilenni yuqori zichlikdagi polietilenga polimerizat-
siyasida 12–15% i mahsulotga aylanadi. Reaksiyaga past darajada kiri-
shilganda unga kirishmay qolgan xomashyo qayta-qayta ishlab chiqa-
rishga kiritilishi esa jarayon rentabelligini pasaytiradi.
Energiya xomashyoni isitishga yoki energetik maqsadlarga sarfla-
nadigan bo‘lsa, neftkimyoviy jarayonlarda uni utilizatsiya qilish muhim
muammodir. Issiqlik yutilishi bilan boradigan jarayonlarda, xususan,
degidrirlash jarayonida uni ekzotermik jarayonlar, masalan, oksidlab de-
gidrirlash bilan yonma-yon olib borish maqsadga muvofiqdir.
Yuqori avtomatlashtirilgan kimyo zavodlarini barpo qilish neft-
kimyo korxonalari rivojining eng yaqin kelajagidir. Ushbu muam-
moni hal qilishda obyektiv sabablardan biri gaz va suyuq uglevo-
dorodlarni qayta ishlashda modda hosil bo‘lish jarayonining bitta
oqimda borishidir.
Texnologik jarayonning uzluksiz tavsifdaligi boshqaruvning av-
tomatik sistemalarini ishlatish imkoniyatini yaratadi.
Butun dunyo neftkimyo sanoati hozirgi paytda 1500 dan ortiq
neftkimyo ishlab chiqarish korxonalaridan iborat va dunyo bo‘yicha